Laterna Magica: ’Het draait hier om talenten en ambities, van kinderen én van leraren’

13 mei 2019

Hoe word ik mens, wat is mijn bijdrage aan de maatschappij? ‘Een vraag die niet eenduidig en eenmalig is te beantwoorden,’ zegt Annette van Valkengoed, directrice van de Amsterdamse school en kindcentrum Laterna Magica. ‘Achter die vraag komen immers onmiddellijk meer vragen weg. Het gaat dan over ieders zoektocht naar je eigen opdracht en het ontwerp van je eigen leven. Het raakt vragen als ‘Wie ben ik? Waarvoor ben ik hier? Wat heb ik nodig om me te ontwikkelen?’ Rikie van Blijswijk doet verslag van een bezoek in 2013.

Op NIVOZ-platform hetkind vind je meer schoolportretten en video's. Klik hier

In zijn boek Ik, de leraar noemt Marcel van Herpen het je Pedagogische opdracht. Het begint bij een jeugdervaring die in iedere vezel van je wezen is gaan zitten en die nog dagelijks je pedagogisch handelen bepaalt. Een interessant, intuïtief invoelbaar en daarmee werkbaar concept, die Pedagogische opdracht. Het zit in mijn achterhoofd, terwijl ik de thee aanneem die een hoffelijke conciërge me net aangeboden heeft. Ik ben vandaag te gast bij Laterna Magica, een school die zich profileert met een nadruk op talentontwikkeling. Of nee, Laterna Magica is meer dan een school - het is een Integraal Kind Centrum (IKC), waar kinderen van 0 tot 13 jaar op alle 52 weken van het jaar welkom zijn, van 7:30 tot 18:30 uur. Het centrum zit in een ‘gebouw van de toekomst’ op één van de nieuw opgespoten eilanden van de Amsterdamse wijk IJburg. Een plek die in alle opzichten in ontwikkeling is.

Wij ontdekken en ontwikkelen elke splinter talent, zodat kinderen de toekomst kunnen uitvinden staat er prominent en niet zonder ambitie op de homepage. Een prima plek om het te hebben over het eerste leidende principe: goede onderwijspraktijk is talent- en ambitie-gedreven. Wat ik vandaag op het punt sta te ontdekken, is dat er ook zoiets bestaat als een positief geformuleerde Pedagogische opdracht die ingegeven is door positieve, maar daarmee niet minder diepgaande jeugdervaringen. In dit geval die van schoolleider Annette van Valkengoed.

Theater Pardoes

‘Als kind had ik een theater, samen met een vriendin,’ vertelt Annette ergens halverwege de dag, als we het hebben over de vele velden waarop je talent - misschien zelfs je roeping - zich kan openbaren. ‘We deden en maakten alles zelf: de poppen, de kleren, de verhalen. De kleding van sommige poppen naaiden we ook in mijn maat, zodat het karakter de kast uit kon klimmen en “in het groot” verder kon spelen.’

In stapjes, met de jaren, werd het initiatief groter: de verhalen, de poppen, de energie - het sloeg aan. Annettes vader bouwde een kast, die gemakkelijk te demonteren was en er kwam een uitnodiging om te spelen op een braderie. Er kwamen steeds meer poppen, steeds weer nieuwe verhaallijnen. Voor een sinterklaasviering in Utrecht werd het theater gevraagd een optreden te verzorgen bij de PTT - een verzoek dat de onderneming opnieuw in een stroomversnelling bracht: huurden ze tot dan toe telkens een geluidsinstallatie, opeens konden ze er zelf één aanschaffen.

‘Het reizende Theater Pardoes kwam overal, op markten, op kinderfeestjes van bedrijven. Als tieners en later als student, verdienden we er ons geld mee. Op een dag hadden we genoeg om een auto te kopen. Het werd een Lada - eentje met zo’n grote achterklep, want die kast moest erin passen. En van de opbrengsten zat er ook nog een weekendje Antwerpen in.’

De grote levensvragen en de belastingdienst
Ik zie het verhalende talent van Annette voor me: het is alsof ik die Lada-motor kan horen, op weg naar een optreden. ‘Eigenlijk weet je pas achteraf wat je allemaal geleerd hebt,’ concludeert de schoolleider. ‘Het spel van twee meisjes werd van lieverlee zo serieus dat we bijvoorbeeld ook te maken kregen met de belastingdienst. Hoe werkt dat? Hoe ga je daar mee om? Je leert het onderweg.’ In hun vroege twintiger jaren valt het doek voor Theater Pardoes. Haar poppen heeft Annette bewaard. ‘We hebben zo ongewoon veel plezier gehad. Ik voel nog steeds die trots, het gevoel dat je écht iets neerzet.’

Elke splinter talent. Precies die ruimte voor het zelf ontdekken van je talent, die geboorte van je ambities, gunt Annette van Valkengoed ieder kind op Laterna Magica. ‘Als je het hebt over talent- en ambitie-gedreven, raak je rechtstreeks aan de grote levensvraagstukken: hoe mens te worden? Dat is een vraag die iedereen te beantwoorden heeft,’ zegt ze. ‘En eenvoudig is dat niet. Erachter doemen onmiddellijk weer andere vragen op. Het gaat over ieders zoektocht naar zijn eigen opdracht en het ontwerp van zijn eigen leven. Wie ben ik? Wat wil ik? Hoe verhoud ik me tot de mensen om me heen? Wat heb ik nodig om me te kunnen ontwikkelen?’

Taal: over babycoaches en solliciterende kleuters

Real learning is about doing it in a context and for a purpose, betoogde de onderwijsonderzoeker Alfie Kohn in november 2013 in Amsterdam. En die levensechte context en dat gevoel te leren met een doel, die staan centraal op Laterna Magica. Sterker nog, die levensechte context kan soms bijna té echt voelen.

Voor mijn komst heb ik een voorbeeldvideo gezien. De camera volgt Zoë en Ruby-Jane, twee kleuters van vijf jaar. Ze kijken rond op de baby-crèche. Mogen we hier stage lopen, vragen ze een leidster. Steffie komt in beeld. Ze wordt geïntroduceerd als de coach van een aantal 0-3 jarige kinderen, en vertelt de twee dames dat ze daarvoor moeten solliciteren en bedenken wat ze willen leren. En dus maken de beide sollicitanten samen een videoboodschap. Ze vallen met de deur in huis. We willen leren babyexpert te worden, want het is gewoon leuk om moeder te zijn. Ervaring hebben we al, want we spelen altijd met babypoppen. We geven ze eten en leggen ze in de box en in hun bedje. Tja, en wat willen ze gaan doen? We willen leren waaruit baby’s eten, want als ze zo klein zijn krijgen ze geen grote-mensen-eten, maar drinken bij de moeder. Ook willen ze er achter komen hoe je de baby’s het beste op kunt tillen om te verschonen. Zelfverzekerd besluiten ze met: Mogen we een keer langskomen? Tot ziens, we hopen het snel te horen.

Een stage? Kleuters die solliciteren? Een coach voor kinderen van nul tot drie? ‘Inderdaad,’ zegt Annette, ‘op dit IKC werken geen leraren en pedagogische medewerkers, maar coaches. Dat is omdat wij bepaalde scheidslijnen niet willen maken: bij een leraar heb je beelden van wat hij of zij behoort te doen. Bij een pedagogisch medewerker hetzelfde. En die twee staan dan ook weer in een bepaalde verhouding tot elkaar. Een kind dat het zorgcircuit van een school ingaat, met remedial teachers en psychologen, levert weer andere labels op.’ Door die oude woorden te hanteren, blijven mensen als vanzelfsprekend ook hun traditionele rol uitoefenen, betoogt Annette: ‘We proberen de etikettering van kinderen zoveel mogelijk weg te nemen.’

‘Dit soort terminologie helpt om het onderscheid tussen opvang en onderwijs te laten verdwijnen en versmelt de traditionele pedagogische en onderwijskundige rollen,’ stelt Van Valkengoed. ‘Wat ontstaat is helemaal nieuw. Ontwerpers en uitvoerders zijn dezelfde mensen. Iedereen hier is een kinderexpert en onze kinderen hebben er met meerdere te maken op een dag. Maar er is er één die je heel nabij staat: dat is jouw coach. Samen met het kind en de ouders is die coach verantwoordelijk voor zijn ontwikkeling. Dus ja, een begeleider van nul tot driejarigen heet hier een coach. Ze biedt door haar nabijheid veiligheid, ondersteunt kinderen in hun ontwikkeling en moedigt ze aan de wereld te ontdekken.’

Leren in het echt: school met een kunstuitleen en persbureau

Een gesprek over een paar opmerkelijke woorden wordt meteen een gesprek over de pedagogische organisatiestructuur van Laterna Magica. Dat de vijfjarige Zoë en Ruby-Jane het niet vreemd vonden een woord als “solliciteren” te horen, is aanleiding voor Annette van Valkengoed nog wat meer te vertellen over hoe het pedagogische en mijn talentvraag hier verbonden zijn. ‘We doen niet alsof de toekomst al begonnen is; we hebben het hier zo ingericht dat het al de toekomst ís,’ zegt Annette. ‘We hebben bewust gekozen voor de term solliciteren. Voor onze kinderen is het een bekend begrip en het werkt hier goed. In onze opvatting groeit motivatie voor leren namelijk het beste vanuit een context en dat is hier het echte leven.’

Laterna Magica kent daarom een kunstuitleen, een persbureau, de groene politie, de-duizend-dingen-winkel, de baby-crèche, een keuken-restaurant, een tuin en dierenverblijven. Kinderen solliciteren, net zoals volwassenen, naar de functie van medewerker in één van deze levendige contexten en krijgen, als ze worden aangenomen, ook de verantwoordelijkheid die daarbij hoort. Als dierenexpert is een kind verantwoordelijk voor de verzorging van de dieren en de bestelling van hun voedsel. In de-duizend-dingen-winkel vol met verf, elastiekjes en gekleurd papier houdt de medewerker de voorraad op orde en bestelt wat nodig is als iets op dreigt te raken. De groene politie maakt en houdt het gebouw zo duurzaam mogelijk door afvalscheiding en papierinzameling.

‘Vanuit zo’n context komen de leervragen, de deelvaardigheden, de kleine leer- en oefenstukjes aan de orde,’ stelt Annette. ‘Die komen altijd voort uit het grotere geheel, het echte leven. Ook daarmee maken we van de leefwereld die de kinderen kennen als ze meegaan naar de markt, naar de dierentuin of hun ouders een krant zien lezen één wereld. Het zijn geen ontkoppelde werkelijkheden.’

Vrijheid in een doordachte, gestructureerde leeromgeving
Annette nodigt me uit een ronde te maken door de school. Ik had hier best kind willen zijn: de kleuren zijn warm, iedere ruimte oogt open en klaar om gebruikt te worden. Er zijn veel, heel veel materialen om mee te werken en ik krijg de indruk dat ze niet toevallig op de plek staan waar ze staan. Ik blijf een poos hangen bij een serie foto’s, die worden afgewisseld met al even zorgvuldig tentoongestelde werkstukken van kinderen - sommige hangen aan de muur, andere staan in vitrinekasten. In knusse, besloten hoeken zijn groepjes kinderen samen aan het werk, maar toch in het zicht van de medewerkers. Een aantal kinderen is op weg naar een workshop of een plek om hun eigen plan te gaan uitwerken. Midden in de school staat een podium tegenover een grote stenen trap met brede treden en vrolijk gekleurde kussentjes erop. Het is een ontmoetingsplek voor kinderen, ouders en medewerkers waarvan volop gebruik gemaakt wordt. De sfeer is er bedrijvig en gemoedelijk tegelijk.

Ik krijg zin om bij een paar leerlingen aan te schuiven en ook een project te beginnen. Nou, dat mag. Mare en Zoë, van zeven, willen best even hun portfolio laten zien. Jens (8) en Thijs (9) halen hun spullen er ook bij.

‘We mogen zelf kiezen welk onderzoek je wilt doen of welke cursus je wilt volgen,’ vertellen de meisjes. Wat dan? Er volgt een opsomming, aangevuld door de jongens: computervaardigheden, lid zijn van de letterclub, meedoen met een workshop Engels. ‘Of dat je printexpert of milieuranger bent,’ zegt Mare. Iemand vindt letterclub maar saai. ‘Ja, maar jij houdt van computers en daar heb je ook letters bij nodig,’ zegt een ander.

Laterna Magica is een doordachte en zeker ook opvallend schone en gestructureerde leeromgeving. Ik zie het aan details: de schoonmaakroosters van de dierenverblijven zijn up to date, en zo te lezen, doen de ouders vrolijk mee. Wat later zegt Annette erover: ‘Zo’n passend kader is een voorwaarde om kinderen maximale vrijheid te kunnen geven, waar kinderen zich medeverantwoordelijk kunnen voelen. Door bijna zeshonderd kinderen van 0-12 jaar wordt elke dag gebruik gemaakt van het atelier, het theater, de keuken en de tuin. Dat vraagt om duidelijkheid. Samen zorgen ze er voor dat het prettig werken is én blijft.’

Over mindmaps, leersteigers en de kwaliteit van je reflecties

We gaan zitten op Annettes kantoor. ‘Het begrip talent is tegenwoordig vooral synoniem geworden aan “slimme kinderen”. Wij bekijken dat anders. Het beste wat kinderen kunnen leren, is om met glans zichzelf te zijn.’ En die glans kan vele vormen aannemen, gaat ze verder: ‘Je kunt het zien bij een kind dat technisch van alles in elkaar kan knutselen; een kind dat soepel beweegt en dat in dansen volledig kan uitbuiten; een kind dat een sfeer aanvoelt en die kan verwoorden. In elk kind zit excellentie - zijn of haar excellentie. Die excellentie bedoel ik en die wil ik benoemen voor elk kind.’

Ook hier schijnt iets van Van Valkengoeds pedagogische opdracht door. De herinneringen aan Theater Pardoes zijn voor haar een persoonlijke toetssteen als het gaat om het vinden van je eigen koers. Maar er was ook ooit meester Siebe Bakker, toen ze in de combinatieklas 6/7 zat. Annette vertelt: ‘Op een dag meldde hij dat hij iets persoonlijks wilde zeggen tegen mij én mijn ouders. Dat ik goed moest luisteren. Hij zei: “Onthoud: jij kunt alles worden wat je wilt, je hebt de mogelijkheden en je zet door.” Dat was het. Door zijn toon en blik wist ik dat het serieus was. Maar de werkelijke boodschap begreep ik pas veel later.’

De vraag is: hoe geef je als school ruimte aan het ontdekken van dat talent, die glans, als het zo individueel, zo persoonlijk is? Natuurlijk zit het in de aandacht die Laterna Magica heeft voor het leerproces van kinderen. Taal, rekenen, lezen blijven allemaal belangrijke elementen, maar het constante meten van uitsluitend die prestaties helpt niet om uit te komen bij al die heel verschillende velden waarin kinderen zichzelf kunnen vinden en misschien wel het begin van hun levenspad kunnen ontdekken. En dus gaat het bij het begeleiden van kinderen vooral ook om aandacht voor andere facetten van het leerproces.
 

Zo helpen de coaches hun kinderen op weg door bewust stil te staan bij de strategieën waarmee je dingen leert. De coaches doen zelf veel kennis op over hoe je kennis kunt opdoen. Voor de kinderen heten die metacognitieve strategieën “leersteigers”. Neem bijvoorbeeld het kind dat ontdekt dat hij een presentatie van een ander kind beter kan begrijpen door een mindmap te maken terwijl hij luistert.

Aandacht voor didactische en sociale structuren komt ook naar voren in de nadruk op coöperatieve werkvormen en het leren in kleine groepjes over relevante thema’s, waarbij vaak de actualiteit een leidraad vormt. Annette: ‘Elk mens heeft anderen nodig heeft om te herkennen en te erkennen wat je talenten zijn, om die te stimuleren en om ze te ontwikkelen. In relatie met die ander ontwikkel je ook je identiteit. Daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen.’ Tenslotte schuilt misschien wel de belangrijkste factor in de kwaliteit van de feedback en de reflecties die je hebt met je coach.

Een organisatie die óók wil blijven leren

Zoveel bewuste aandacht voor structuren en leerprocessen. En dat allemaal om ieder kind zichzelf te laten worden. Om die noodzaak nog eens te onderstrepen, sluit Annette aan bij het vaak gehoorde perspectief – gevoed door de razendsnelle technologische en digitale ontwikkelingen, de globalisering en de systeemcrisis - dat we geen benul hebben hoe de wereld van 2030 eruitziet en of de banen zoals we ze nu kennen dan nog bestaan. ‘Juist nu is het van belang te leren hoe om te gaan met nieuwe omstandigheden. We dagen je hier uit om permanent te blijven onderzoeken, te creëren, te pionieren en te innoveren. Te blijven leren dus vanuit de eigen interesses en talenten. Om met zelfvertrouwen, met zoveel mogelijk eigen regie en verantwoordelijkheid, je bijdrage te kunnen leveren aan onze wereld. Wij bieden de benodigde regelruimte, bemoediging en ondersteuning, én een beeld hoe je je minder sterke kanten kunt compenseren.’

Blijven onderzoeken, blijven pionieren en innoveren. Dat wat Annette haar kinderen gunt, wenst ze ook van haar team. Laterna Magica heeft een eigen opleiding voor medewerkers opgezet, want ‘onderwijs en kinderopvang zullen zichzelf opnieuw moeten uitvinden om kinderen de mogelijkheid te geven hun eigen toekomst te leren ontwerpen,’ aldus Sebastiaan van Tongeren, interne opleider van het IKC, die inmiddels ook is aangeschoven. ‘We leggen veel accent op de ontwikkeling van de mensen die dagelijks met kinderen werken. Zij zijn ons kapitaal. Als je werk draait om kinderen in ontwikkeling, dan vraagt dat van onze organisatie ook dat die zich voortdurend ontwikkelt. Net zoals ik van een arts verwacht dat hij de nieuwste inzichten gebruikt om mij gezond te maken en me te helpen dat zo te houden, zo verwacht ik van leerkrachten dat zij hun vak zien en ervaren als een boeiende wetenschap, die altijd in beweging is.’

Sebastiaan vertelt uitgebreid over hoe zo’n opleiding eruit ziet: de combinatie van wetenschappelijke kennis en inspiratie én het actief werken aan je eigen vakkennis, je wereldbeeld, je persoonlijkheid, je betrokkenheid, wat al niet. Hij werkt een voorbeeld uit van een vraag die het unit-team zich vorig jaar stelde: ‘Eén ambitie was om beter te worden in het voeren van gesprekken met individuele kinderen. Dergelijke coachgesprekken, over portfolio’s en persoonlijke plannen, zijn een dagelijks ritueel voor alle coaches op Laterna Magica en vormen een sleutel voor de kwaliteit.’

Een jaar en veel workshops, intervisie en video-opnames verder - waarbij onder meer het werk van Martine Delfos leidend was - heeft het coachwerk meer nadruk, meer lading en betekenis gekregen. ‘De mindset van de deelnemers veranderde van Ik coach als ik in gesprek ben met leerlingen naar Ik coach kinderen de hele dag, op allerlei momenten. Als vanzelf leidde dat tot een vervolgvraag, die nu onderzocht wordt.

In het groot verder
Praten over een verrijkend concept als dat van Laterna Magica, betekent praten over alles. Na een lange middag op IJburg - in het gebouw van de toekomst - hebben we het nog over de nabije toekomst. ‘De echte uitdaging van Laterna Magica is nieuwe dogma’s te voorkomen,’ zegt Annette bij de deur. ‘We zijn historisch zo gewend om te organiseren om te beheersen dat we moeite hebben om onderliggende principes echt los te laten. Laterna Magica werkt met ritmes, rituelen en routines om kinderen, ouders en medewerkers houvast te bieden. Een aantal principes, of beter gezegd waarden, is niet onderhandelbaar.  Maar mensen als Peter Senge (lerende organisatiestructuren), Otto Scharmer (Theory U) en Jaap Peters (Rijnlands organiseren) leren me dat ik ook andere uitgangspunten moet hanteren. Meer vertrouwen, meer loslaten. Niet het weten, maar het zoeken centraal stellen. Niet het hebben van antwoorden, maar het stellen van vragen belangrijk maken. Niet het voorkomen van fouten, maar het leveren van toegevoegde waarde belonen.’

We schudden elkaar de hand. Als ik haar aankijk, komt het beeld weer bij me op van het poppentheater, de ondernemingslust, de creativiteit. Maar vooral ook van die pop die uit de poppenkast kroop en “in het groot” verder ging. Een slotbeeld van Annette. En ook wel een intrigerend beeld voor haar ambities met Laterna Magica als geheel: een plek waar je mag zoeken, oefenen, proberen, om daarna stevig, in het groot, verder te gaan.
 

Laterna Magica

Eva Besnyöstraat 491
1087 LG Amsterdam
(020) 41 61 911

www.obslaternamagica.nl

Rikie van Blijswijk is onderwijskundige en vanaf 2008 verbonden aan NIVOZ . Ze opereert deels vanuit De Leerschool. In haar loopbaan heeft ze vele scholen, schoolleiders en leraren bezocht en gesproken. Dat leidde tot een groot aantal reportages, artikelen en portretten.

Verdiepende artikelen

• 'A New Morning' - Wat hebben kinderen nodig als je traditionele ideeën over onderwijs loslaat?
• NIVOZ-lezing met Tex Gunning in 2011: ‘Leiderschap is geen positie, maar een verantwoordelijkheid'
• Friedrich Fröbel en de introductie van de kleuterschool: 'Een tuin voor kinderen waar ze kunnen groeien als kool'
• Jean-Jacques Rousseau en zijn meesterwerk Emile: 'De mens is in zichzelf vrij en onafhankelijk.'
• 'Emile blijft marionet van mensen die beter weten wat goed voor hem is'