'Emile blijft marionet van mensen die beter weten wat goed voor hem is'

29 oktober 2012

Christel Hartkamp prikkelt de lezer met haar laatste bijdrage. Ze  begint bij het werk van Jean Jacques Rousseau en zijn verwachtingen ten opzichte van het kind. En ze eindigt met het antwoord op de vraag waarom leervorderingen niet worden gevolgd op een Sudburyschool en het pad naar zelfrealisatie en karaktervorming.  Het draait voor haar om de zeggenschap over het vormgeven van je eigen leven. 'Emile blijft de marionet van mensen die beter wisten wat goed voor hem was.'

Vaak wordt Rousseau aangehaald als voorbeeld voor het in vrijheid laten ontwikkelen van een kind. Hij heeft beweerd dat opvoeders en leraren de kinderlijke ontwikkeling niet moeten forceren, maar dat er ingegaan zou moeten worden op  de aard van kinderen en de ontwikkeling die ze vanzelf doormaken. Reformpedagogen als Maria Montessori (1870-1952) en de Poolse onderwijzer Janusz Korczak (1878-1942) worden vaak gezien als moderne volgelingen van het recept dat Rousseau opvoeders gegeven zou hebben. Maar nadere beschouwing laat zien dat Rousseau zijn leerling helemaal niet spontaan en ongedwongen laat ontwikkelen. Het kind wordt in de kunstmatige wereld van Rousseau geplaatst en stelselmatig aan het programma van zijn opvoeder onderworpen[1]. Met een achteloosheid die grenst aan cynisme, merkt Rousseau op dat er “geen betere manier van onderwerpen is, dan de manier die de schijn van vrijheid behoudt”, en dat “het kind zonder twijfel niets anders moet doen dan wat hij wil, maar dat hij ook niets anders moet doen dan wat de leraar wil; hij mag geen enkele stap maken die de leraar niet heeft voorzien”[2].

Rousseau had voor Emile een vooropgezet plan hoe Emile zich moest ontwikkelen. Voor Emile was dit niet zichtbaar, maar hij werd door beïnvloeding in de juiste richting bewogen. Voor Emile leek deze schijnvrijheid, de echte vrijheid. Daniel Greenberg zegt[3] dat deze schijnvrijheid waarin je eigenlijk gemanipuleerd wordt, je de rest van je leven kwetsbaar maakt voor manipulatie. Hij pleit zelfs dat je nog beter in een systeem kan groot worden waarvan je weet wie de autoriteit heeft, ook al word je daardoor onderdrukt.

Skinner en behaviorisme

Er zijn verschillende manieren om kinderen te motiveren dingen te doen die niet hun eigen keuzes zijn door middel van fysieke en/of psychische beïnvloeding. Beïnvloeding kan open en transparant gebeuren, of verborgen en onzichtbaar. Volgens Burrhus Skinner (een belangrijke naam binnen het behaviorisme) wordt moraal besef en kennis opgebouwd door het aanbieden van leerstof en het toepassen van straffen en belonen. De klassieke wortel-en-stokmethode werkt volgens “operante conditionering”[4] en is volledig geïntegreerd in het onderwijssysteem. Met snoepjes, stickers, plaatjes of goede cijfers worden kinderen ‘gemotiveerd’ om het goede te doen. Maar ook met lieve woorden, een klopje op de schouder of een andere mondelinge aanmoediging kan positief gedrag worden uitgelokt. Straf (onvoldoendes, op de gang staan, strafregels, taakstraf) is nog steeds een methode om foutief gedrag te veroordelen en daarmee ‘goed’ gedrag te forceren.

De will-to-please

Kinderen staan sterk onder de invloed van hun omgeving en willen heel graag dingen goed doen. Dit heet in het Spaans “el vínculo”, “de hechting”, ofwel de “will-to-please“. Kinderen zoeken van nature hechting. In eerste instantie zoeken ze hechting bij hun ouders, maar daarnaast zoeken kinderen hechting met andere personen. Deze hechting komt voort uit de natuurlijke drang ergens bij te willen horen, bij een groep, een gemeenschap. Dit aangeboren instinct komt voort uit onze vroegere geschiedenis waarin het levensgevaarlijk was om uitgestoten te worden uit een gemeenschap. In principe is de drang om je te conformeren een natuurlijke aanleg. Veel mensen vandaag de dag zullen het gevoel herkennen niet vrij te zijn, het gevoel gevangen te zitten in verwachtingen van hun omgeving en de verwachtingen die de maatschappij hen heeft opgelegd. Sommigen, zoals de bewogen presentatie van Claire Boonstra[5] laat zien, realiseren zich dat en handelen daarnaar.

In onze huidige maatschappij maken we dankbaar gebruik van deze natuurlijke eigenschap tot conformeren. Kinderen laten zich over het algemeen makkelijk manipuleren en doen alles om de goedkeuring van de volwassene, als ze in een afhankelijkheidspositie van die persoon verkeren, te krijgen. Ze tonen een grote bereidheid tot het tegemoetkomen aan opgelegde verwachtingen, zelfs aan onuitgesproken verwachtingen.

Sudburyscholen en de vrijheid van zelfrealisatie

De visie van een Sudburyschool is gebaseerd op de vaststelling “Kinderen zijn volwaardig mens”. De school gaat uit van individuele vrijheid, van het recht dat individuen beschermd moeten worden tegen andere individuen, op hun recht op vrijheid, hun recht om een betekenisvol leven zelfstandig vorm te geven[6]. Deze vrijheid is begrensd door het raakvlak met de vrijheden van anderen in de maatschappij.

Daniel Greenberg (2012)[7] schrijft: Het belangrijkste doel in het leven vanaf het moment dat je geboren wordt, is het bepalen van het doel in je leven. Wat zal ik gaan doen? Wat voor persoon zal ik zijn? Hoe ziet de vervulling van mijn leven eruit? Wat is mijn definitie van een betekenisvol leven? Bedenk dat er geen restricties liggen in het in bredere zin uiteindelijk behalen van een doel. Dit is de vrijheid van zelfrealisatie.

Rousseau’s Emile had geen vrijheid van zelfrealisatie. Hij werd gecoacht en met zachte hand geduwd richting een voor hem opgesteld einddoel, het curriculum van Rousseau. Op een Sudburyschool is het vaste curriculum om die reden losgelaten. Iedere vorm van sturing van een kind komt voort uit de notie te weten wat goed zou zijn voor een kind in zijn toekomst. Deze manier van opstellen maakt dat je je als volwassene op een voetstuk plaatst en dat er sprake is van een afhankelijkheidsrelatie met kinderen. Die positie past niet binnen de visie van een Sudburyschool.

Daniel Greenberg zegt[8]: Aangezien in het Sudbury model - en alleen in dat model - het fundamentele recht van kinderen om te worden behandeld op dezelfde manier als alle andere mensen behandeld worden, in het hart van het model ligt, kan geen procedure bestaan die het innerlijke leven van kinderen beoordeelt - hun gedachten, hun dromen, hun ambities, hun smaak, hun wereldbeeld en de manier waarop ze ervoor kiezen om hun persoonlijke doelen te bereiken in het leven.

Geen enkele manier van inmenging in een ontwikkeling door middel van "volgen", "evaluatie", "monitoring", "rapporteren", "cijfers", "begeleiden", "mentoring", of welke vorm van beoordeling dan ook, toegepast op de innerlijke levens van kinderen, kan plaatsvinden in een school die zich een Sudburyschool wil noemen.

De Sudbury Valley School heeft door hun jarenlange ervaring met kinderen die op deze manier opgroeien, en door zich een plek in de maatschappij te verwerven, voor ons heel wat hete kolen uit het vuur gehaald. Zo hadden zij een studente, een buitengewoon intelligente vrouw, nu documentaire-filmmaker. Zij won een prestigieuze prijs, een “genius grant”. Zij was een van de exceptionele studenten die pas op haar 13^e begon met lezen. Had je je daarin moeten mengen? Was er iets mis met haar? Mimsy Sadofski zegt[9]: Als er een reden is om te denken dat een persoon niet in staat is om autonoom te zijn, zouden we ons zorgen maken over het feit dat ze niet geschikt zouden kunnen zijn voor de Sudbury Valley School. Dat is niet het volgen, maar het is het meest elementaire opmerken van activiteiten die plaatsvinden. Gebruikelijk wordt er traag gereageerd, we nemen een afwachtende houding aan, niet omdat we dom zijn, maar omdat we echt niet weten wat "normaal" is, of hoe "normale ontwikkeling" eruit ziet. We gaan er in principe van uit dat elk kind probeert om op een zinvolle manier volwassen te worden en daar uiteindelijk in zal slagen.

Karakter draagt in grote mate bij aan succes in het leven, en is een bewezen belangrijkere factor dan IQ of cognitieve kennis[10]. Op een Sudburyschool heb je zeggenschap over het vormgeven van je eigen leven; de autonomie voor zelfrealisatie. Hierdoor wordt karakter ontwikkeld, eigenschappen als doorzettingsvermogen, zelfbeheersing, nieuwsgierigheid, zorgvuldigheid, vastberadenheid en zelfvertrouwen.

Op deze manier zal Emile deze kenmerken niet hebben kunnen ontwikkelen. Hij blijft de marionet van mensen die beter weten wat goed voor hem is.

Christel Hartkamp is betrokken bij De Kampanje en schrijft op haar eigen blogsite www.hebjijietsgeleerdvandaag.com