Kun je een kind ongehoorzaam noemen?

28 september 2023

Het was een artikel van Joop Berding over de pedagogische omgang met woede[i] dat een gesprek op gang bracht tussen Berding en onze redacteur Joyce van den Bogaard over het begrip “ongehoorzaamheid”. Impliceert de term een machtsverschil tussen de opvoeder en het kind? Kun je een kind ongehoorzaam noemen? Of is het een kwestie van gezag? En wat is de aard van de asymmetrie in de opvoedingsrelatie? Tussen de twee ontstond een mooie mailwisseling waar we jullie graag deelgenoot van willen maken. 

Beste Joop,

Het viel me op dat je ergens in je artikel het woord “ongehoorzaam” gebruikt. En dat kon ik niet zo goed plaatsen in combinatie met je gedachtengoed. “Gehoorzaamheid” impliceert voor mij een machtsverschil: de minst machtige moet doen wat de machtigste zegt/wil en zo niet, dan is hij/zij op zijn minst ongehoorzaam, of “stout” en dat is volgens mij helemaal niet wat je wil zeggen. Iets meer uitleg mijnerzijds: van het consultatiebureau kreeg ik ook altijd die vraag op vragenlijsten: “Is je kind gehoorzaam?” Dat is dan een vraag waar ik zelf in elk geval oprecht geen antwoord op kan geven, omdat ik niet in die termen over mijn kinderen denk. Soms vraag ik ze iets en dan doen ze het, en soms vragen zij mij iets en doe ik het. Zijn zij dan “gehoorzaam”, ben ik dan gehoorzaam? En soms vraag ik ze iets en hebben ze geen zin. Ook goed: ik stel immers een vraag en dan is nee ook een antwoord. Zijn ze dan “ongehoorzaam”? Of ben ik ongehoorzaam als ik nee antwoord op een vraag van mijn kind om iets te doen?

Ik zie mijn kinderen niet als “gelijken”, wel als gelijkwaardig, wat betekent dat ze niet altijd hoeven te doen wat ik wil dat ze doen, maar dat we (omdat we samen in dit gezin leven en in dit huis wonen) er met elkaar uit komen. Op dat vlak bevindt het woord “gehoorzaam” zich voor mij. Nou ja, dat wil ik zo even meegeven, ik ben benieuwd wat het met je doet en hoe jij het ziet!

Groet,

Joyce

---------

Hallo Joyce,

Het is inderdaad een lastig punt. Toch denk ik dat er wel sprake van kan zijn dat een kind ongehoorzaam is in de zin dat het (niet) wil meewerken aan redelijke verzoeken van zijn of haar ouders/opvoeders. Of, met een ander voorbeeld: als er duidelijk sprake is van een gevaarlijke situatie die het kind niet, maar de ouder wel kan overzien, dan is het in ieders belang dat het kind luistert.

Ik geloof ook dat gehoorzaamheid nauw samenhangt met gezag en dat is een minstens even heikel onderwerp.[ii] Maar zonder gezag – dat iets anders is dan macht – komt een opvoeder niet ver – of als hij/zij wel ver komt, maar dan met macht en zelfs geweld, dan spreken we niet meer over opvoeding. Een opvoedingsrelatie is naar mijn mening per definitie asymmetrisch: de opvoeder is verantwoordelijk voor het kind, niet andersom.

Gehoorzaamheid is een grensgebied met aan de ene kant permissieve opvoeding waarin alles kan en mag (maar dat noem ik geen opvoeding maar verwaarlozing) en aan de andere kant de uitwas van volstrekte gehoorzaamheid, evenmin pedagogisch maar meer autoritair. Net als jij geloof ik in een dialogische opvoeding, waarin je de dingen die volgens jou moeten gebeuren uitlegt en op het eventuele weerwoord serieus ingaat.

De kunst is denk ik alles bij elkaar om zaken als gehoorzaamheid, gezag en verantwoordelijkheid niet te verabsoluteren of te dogmatiseren maar mee te bewegen met wat kind en ouder nodig hebben.

Groet,

Joop

---------

Hallo Joop,

Als je zegt “Toch denk ik dat er wel sprake van kan zijn dat een kind ongehoorzaam is in de zin dat het (niet) wil meewerken aan redelijke verzoeken van zijn of haar ouders/opvoeders”, dan vraag ik me nog steeds af waarom we dat “ongehoorzaam” noemen, terwijl datzelfde begrip niet in je op zou komen als een kind een redelijk verzoek doet aan zijn of haar ouders en die daar niet aan meewerken. Dat lijkt dan hun goed recht of zo, maar dat is het van een kind mijns inziens ook, zelfs als het verzoek redelijk is. Op een vraag mag je wat mij betreft gewoon altijd nee zeggen, daarvoor is het een vraag. In gevaarlijke situaties vind ik het weer van een andere orde: dan heeft het mijns inziens ook niet zoveel te maken met ongehoorzaam zijn, maar eerder met nog niet goed gevaar in kunnen schatten en dan door de ouder in bescherming genomen worden. 

De asymmetrie in een opvoedingsrelatie zit hem denk ik toch vooral in het verschil in verantwoordelijkheid en levenservaring, en hopelijk minder in de “macht”. Dat is een begrip waar ik zelf als ouder verre weg van wil blijven. Gezag vind ik een beter woord, maar daarvan denk ik dan weer dat dat vooral een natuurlijk gezag moet zijn, dat je verwerft door het goede voorbeeld te geven aan je kind, door voor hem of haar betrouwbaar te zijn, een baken en iemand op wie ze altijd kunnen leunen. Meer dan iemand die ze vertelt wat wel of niet mag en aan wie ze toestemming voor dingen moeten vragen. Mijn belangrijkste opvoedprincipe is altijd geweest “Wat gij niet wilt dat u geschiedt...”. Ofwel: ga met de ander om zoals jij zou willen dat de ander met jou omgaat. Zo voelde ik het als kind al, als mijn ouders reageerden op een manier die echt niet okee was, en dat gevoel heb ik altijd vastgehouden voor als ik later zelf moeder zou worden.

Al met al is mijn mening dat we in teksten bij NIVOZ dit woord (“gehoorzaamheid”) zo weinig mogelijk moeten gebruiken, tenzij er een goede “uitleg” bij staat over wat we daar dan mee bedoelen. Want voor te veel opvoeders staat deze term nog altijd voor volgzaamheid en bevelen opvolgen, en dat is precies een eigenschap waar een kind later als volwassene bijzonder weinig aan heeft. Als we kritische denkers willen opvoeden, zullen we ze dat moeten leren door ze ook kritische denkers te laten zijn als kind, ook als dat soms ingewikkeld is voor de ouders. 

Groet,

Joyce 

---------

Dag Joyce,

Mijn korte reflectie op jouw reactie is dat ik de asymmetrie graag overeind wil houden en dat daar ook uit voortvloeit dat een kind (on)gehoorzaam kan zijn aan zijn/haar ouders maar niet andersom. Aan de andere kant: we kunnen ook denken in termen van gehoorzaamheid van ouders aan hun verplichtingen die voortvloeien uit het ouderschap en de “ouderlijke macht”. Zo wordt het in elk geval juridisch genoemd; zelf gaf ik al aan eerder in termen van gezag te denken.

Het is denk ik heel goed om steeds bij dit soort complexe begrippen aan te duiden wat je ermee bedoelt, en wat zeker niet. Is gehoorzaamheid mogelijk/wenselijk zonder dwang, machtsuitoefening, blinde volgzaamheid en bevelen?

Groet,

Joop

[i] Te lezen op https://nivoz.nl/nl/de-pedagogische-omgang-met-woede (september 2023).

[ii] Zie/luister de opname van de onderwijsavond bij het NIVOZ over het gezag van leraren op  https://vimeo.com/172208295 (juni 2016)