Kairos in de klas: pedagogiek met hart, hoofd, handen en voeten

22 februari 2023

Kairos is de personificatie van het geschikte moment, het moment dat ertoe doet. Kairos verschijnt als een les op rolletjes loopt, als jouw ritme met dat van je leerlingen samenvalt, als je jezelf verbaast over de treffende voorbeelden die je opeens uit je mouw weet te schudden, als de leerlingen na de les blijven hangen, omdat ze niet weg willen uit de sfeer. Kairos verschijnt en je weet: ‘Hiervoor ben ik het onderwijs in gegaan.’ Dit op 22 maart te verschijnen boek, geschreven door Monique van den Heuvel en Mieke de Wit, wil leraren leren te spelen met de pedagogiek. Speciaal voor de lezers van hetkind kregen we alvast een fragment uit het boek: ‘Zonder relatie geen prestatie’.

Dat je er niet komt met alleen vakkennis en didactische kennis kun je mooi zien in het eerste seizoen van het programma 'Dream School'. Hierin gaan jongeren die buiten de boot zijn gevallen terug naar school en krijgen ze bekende Nederlanders als docent, zoals Maarten van Rossem en Erik Scherder.

Waar Scherder de jongeren wist te interesseren, wist Van Rossem ze vooral van zich te vervreemden, omdat hij absoluut geen zin had een relatie met hen aan te gaan. Sterker nog, Van Rossem straalde in alles uit dat hij er helemaal niet wilde zijn. ‘Zonder relatie geen prestatie’, zegt Luc Stevens dan ook.

Fatiha Talouka, leraar wiskunde voortgezet onderwijs, zei bijvoorbeeld: ‘Ik geef individueel les, elke leerling heeft een andere uitleg en aanpak nodig. De ene is chaotisch, moet je structureren, de volgende kan niet lezen, de ander heeft een zetje in de rug nodig. Ik kan ze dat allemaal geven. Mijn lessen zijn niet leeg.’ Dat deed ons denken aan een mooie spoken word van Anouk & Bart, waarin ze de verscheidenheid aan kinderen poëtisch verwoorden (zie QR-code).

Ismail Aghzanay, onderwijsprofessional en spreker, zegt: ‘Het zijn van een docent is een van de meest invloedrijke posities die iemand kan innemen. Alles wat ik meegeef, alle zaadjes die ik plant, groeien uit al naar gelang mijn inspanning.

Als ik mijn leerlingen voed met negativiteit dan is de uitkomst ook negatief. Handel rechtvaardig, ongeacht de situatie. Als ik iemand pijn doe, onheus bejegen, moet ik er nu wat aan doen, misschien krijg ik geen andere kans. Dat er ooit een leerling is doodgeschoten, heeft aan dit besef bijgedragen.’

Relaties bezien door verschillende ogen
Nederlandse pedagogische denkers laten zich veelal inspireren door een filosofische stroming die fenomenologie heet. Hierbinnen probeert de waarnemer zo zuiver mogelijk, zonder (voor)oordelen naar de werkelijkheid te kijken. Dat is uiteraard een prachtige manier om een klas te observeren: even je oordeel opschorten en met frisse ogen kijken naar de leerlingen en wat zich tussen hen afspeelt. De manier waarop de fenomenologische pedagoog vervolgens de leerlingen en hun dynamiek beschrijft is tastend, gevoelig, bijna poëtisch. Ons geeft de fenomenologische literatuur toestemming om andere, kwetsbaardere gebieden in onszelf te betreden. Dat is de grote kracht ervan.

Dat is uiteraard een prachtige manier om een klas te observeren: even je oordeel opschorten en met frisse ogen kijken naar de leerlingen en wat zich tussen hen afspeelt

Waar fenomenologen het niet over hebben: machtsverhoudingen, die niet alleen in de klas een grote rol spelen, maar in het hele onderwijsveld. Voor het onderwerp macht vind je inspiratie bij een andere filosofische stroming: het marxisme. Met name pedagogen Illich en Freire hebben zich laten inspireren door het marxisme, waarbinnen macht iets is dat de heersende klasse uitoefent over de arbeiders. Pedagogiek is een middel om de arbeidersklasse bewust te maken van die onderdrukking. Deze bewustwording is de eerste stap naar bevrijding.

Illich en Freire zijn belangrijke inspiratiebronnen voor critical black pedagogy, maar ook voor pedagogen in Afrika en India, gebieden die stevig te maken hebben (gehad) met onderdrukking en die bevrijding en emancipatie nog steeds hoog in het vaandel dragen.

Al vinden wij emancipatie van groot belang, we onderschrijven het marxistische machtsbegrip slechts gedeeltelijk. We vinden het een te smalle manier van kijken naar de ander. Als je je identificeert met de heersende klasse, dan zie je de andere klassen als onderdrukt. Als die andere klasse dat niet ziet, is er sprake van een vals bewustzijn over de eigen onderdrukte positie. Vertaald naar jouw klas zouden je leerlingen altijd door jou onderdrukt worden. De leerlingen die dat niet inzien zouden een vals bewustzijn hebben.

Toch zien wij ook dat er structurele verschillen zijn in kansen en mogelijkheden tussen verschillende groepen in de samenleving. Er bestaan wel degelijk stereotiepe beelden over mensen die ‘bekakt’ praten (zogenaamd hogere klassen), een zachte g hebben, of juist een harde Arabische g (zogenaamd lagere klassen). Dat heeft invloed op hoe we elkaar in eerste instantie zien en benaderen. Ook in de klas.

‘Ik heb andere ervaringen dan Nederlanders, maar ook andere dan veel Marokkanen. Witte docenten moeten echt het besef hebben dat ze niet weten hoe het is om bijvoorbeeld een Antilliaans meisje te zijn dat gestigmatiseerd wordt. Dus we moeten ruimte maken, erkennen dat we dat niet weten, voorbij de blinde vlek gaan. We houden machtsverhoudingen en vanzelfsprekendheden in stand door ze niet te benoemen.’

— Mohamed Bouziane, kerndocent social work

Omdat wij vinden dat machtsvraagstukken niet uit het oog verloren mogen worden, zijn wij te rade gegaan bij de post-moderne Franse filosofie, waarbinnen onder anderen Michel Foucault heeft gewerkt aan een ander begrip van macht. Hij wil laten zien op hoeveel verschillende manieren het onderscheid tussen normaal en abnormaal, gezond en ziek wordt geconstrueerd. Hij onderzocht wat hij de ‘microfysica van de macht’ noemde in ziekenhuizen, gevangenissen en psychiatrische inrichtingen. In dit soort instituties worden mensen genormaliseerd en gedisciplineerd aan de hand van veelal wetenschappelijke ideeën over wat gezond en normaal is.

Henk Oosterling, docent Filosofie beschrijft dat ook scholen zo’n disciplinerende werking hebben: ‘Zelfdiscipline komt niet van binnenuit, maar is het effect van normaliserende, repetitieve patronen die individuen tot volgzame burgers transformeren. In instituties zoals scholen worden gedragspatronen aan volgende generaties doorgegeven. Die internaliseren wat eerst als van buitenaf opgelegde dwang wordt ervaren.’ (Oosterling, 2013)

Studenten worden regels voor goed gedrag en de juiste accessoires bijgebracht: een petje niet, een aktetas wel!

Zo hebben wij in onze cursussen voor docenten gemerkt dat er veel gediscussieerd wordt over regels als ‘geen petjes’ en ‘geen eten in de klas’. Men vindt deze regels belangrijk, omdat ze de student voor zouden bereiden op een volgende (beroeps)fase in het leven. Ongeacht of docenten daar gelijk in hebben, zien wij dat ook hier sprake is van disciplinering. Studenten worden regels voor goed gedrag en de juiste accessoires bijgebracht: een petje niet, een aktetas wel!

Bouziane is terdege wel bewust van dit mechanisme op scholen en suggereert de volgende manier om hiermee om te gaan: ‘Train docenten om een lege ruimte te creëren waar de ge-sprekken gevoerd kunnen worden. De docent als pedagoog en niet als informatiemaker. Oog krijgen voor de eigen blinde vlekken. Wat weten we wel en wat weten we niet? Nederigheid om te weten waar jouw hiaten liggen, wat weet jij niet, wat begrijp jij niet? Benoem het en durf het gesprek te faciliteren.Besef dat dit een continu proces is. Als je als docent niet verdergaat, ga je achteruit.’

Het boek verschijnt op 22 maart, maar kan al besteld worden via alle erkende Nederlandse boekhandels of online via diezelfde boekhandels en natuurlijk op bol.com. Op 22 maart, tussen 13 en 17 uur, is er op de Hogeschool Rotterdam ook een symposium waar dit boek gepresenteerd wordt. Meer vind je achter deze link.

Taco Visser maakte een podcast over Kairos in de klas. Deze is hier te beluisteren.

Monique van den Heuvel is Hoofddocent Pedagogiek en Didactiek en Beeldcoach bij lerarenopleiding G&W IVG/KCTO Hogeschool Rotterdam. Mieke de Wit is directeur/bestuurder van Stichting Kunst4all.