José Middendorp, lector bij NHL Stenden, legt pedagogisch leiderschap op de weg naar een hoopvolle toekomst

15 augustus 2023

Vanuit de opdracht om een hoopvolle toekomst te creëren voor komende generaties bracht José Middendorp als lector ‘Opvoeden en opleiden naar duurzaam en democratisch samenleven' bij NHL Stenden het thema 'pedagogisch leiderschap' onder de aandacht. Dit voorjaar sprak ze een verkorte versie uit van haar inaugurele rede, die je hier in zijn volledigheid kunt terugvinden een waarvan je ook een korte inleiding terugleest: ‘Een hoopvolle toekomst. Hoe dan?’

José Middendorp begon haar onderwijscarrière als leerkracht en intern begeleider in het basisonderwijs. José heeft jarenlang als docent bij de Pabo gewerkt. Ze rondde de tweedegraads opleiding Pedagogiek af en behaalde de master Ecologische pedagogiek met een onderzoek naar levensbeschouwelijke constructen. De identiteit van de leerkracht en waarden met hun verhalen komen in de constructen bij elkaar. José promoveerde in 2015 aan de Universiteit van Humanistiek op het thema 'pedagogisch tactvol handelen'.

Voor haar aanstelling in april 2022 was José Middendorp al enige jaren werkzaam bij NHL Stenden Hogeschool, als teamleider van de master Learning & Innovation, de master Educational Leadership (MEL) en de master Pedagogiek. Bovendien coördineerde ze de minor Gedrag en leren van de Pabo. Het lectoraat – dat in april 2022 is gestart - heeft tot doel om door middel van onderzoek, onderwijs en valorisatie het pedagogisch/agogisch handelen van professionals in het basisonderwijs, voortgezet onderwijs, speciaal onderwijs, mbo en hbo te ondersteunen. Immers, het huidige onderwijs krijgt een steeds bredere opdracht met betrekking tot de ontwikkeling van kinderen, jongeren en studenten.

‘De school wordt vaak gezien als maatschappij in het klein, als gemeenschap waarin kinderen, jongeren en studenten levenservaring opdoen en zich ontwikkelen tot kritisch denkend lid van een democratische samenleving,’ vertelt José. ‘Het onderwijs is de laatste decennia echter te eenzijdig gefocust geraakt op de cognitieve ontwikkeling en het behalen van leerdoelen. Daarmee is de pedagogische rol van docenten onderbelicht. Onderwijs moet zich naast de algemene leerdoelen ook richten op menszijn, op vorming van de persoon, op het helpen van kinderen, jongeren en studenten om met zelfvertrouwen en veerkracht hun plek in de wereld te zoeken. Een ingewikkelde taak waarbij ons lectoraat onderwijsprofessionals wil ondersteunen.’ 

Ook in de lerarenopleidingen, dan wel bij bestuurders en leidinggevenden is het opnieuw doordenken van de pedagogische basis van het lerarenberoep nodig, merkt José op. ‘We willen antwoord geven op de vraag wat pedagogische professionaliteit is. Waartoe voeden we op? In het onderwijs wordt daaraan de vraag gekoppeld: ‘waartoe onderwijzen we’? Beide vragen vormen het fundament van ons lectoraat. De onderwijssector is steeds meer onderhevig geworden aan verantwoordings- en regeldruk. Vooral voor bestuurders en leidinggevenden is de pedagogiek in veel situaties ondergeschikt geraakt. Zij zouden een pedagogisch perspectief moeten kiezen om het pedagogisch handelen van de leraar te kunnen faciliteren. Met andere woorden: goed voorbeeld doet goed volgen." 

‘Pedagogiek in het onderwijs is onszelf telkens weer, elke dag, in elke situatie, vragen stellen. Rikus van der Meer stelt ons met zijn kunstwerk ‘Toddler Corner’ ook voor vragen: Wie zien we? Wat valt ons op? Welke vragen zouden we onszelf in een dergelijke situatie stellen? Vragen stellen en stilstaan, ‘uitstaan’ in en met de wereld. En opstaan, opdat we onze kinderen volgen en elkaars dromen waarmaken.’ (fragment uit haar slotwoord)

Het lectoraat ‘Opvoeden en (op)leiden naar duurzaam en democratisch samenleven’ neemt de taak op zich om bij te dragen aan de maatschappelijke uitdaging van een inclusieve, duurzame en innovatieve samenleving, of zoals Bateson het noemt: een relationele ecologie. De missie van de onderzoeksgroep is om in de noordelijke regio bij te dragen aan de kerndoelstelling van het onderwijs: een plek in de maatschappij realiseren voor iedereen.

‘We nemen onze (morele) verantwoordelijkheid op ons om samen te bouwen aan vermenselijking van het onderwijs, als antwoord op het beheersingsparadigma in het huidige onderwijs. We zullen een platform creëren voor samenwerkingen met een utopisch vergezicht, om zo samen in beweging te komen. Een hoopvolle samenwerking als een emergent verschijnsel, dat plotseling verschijnt onder gunstige omstandigheden, maar nu nog onduidelijk is. Hoopvolle samenwerking door onderwijsprofessionals en andere sectoren om na te denken over gedeelde principes van pedagogisch leiderschap.’

Om te onderzoeken wat het concept Pedagogiek van Hoop voor het onderwijs en de lerarenopleiding kan betekenen, wordt er onder andere gebruik gemaakt van de uitgangspunten en onderzoeksmethoden van fenomenologisch onderzoek, Actor Network Theory, utopisch en speculatief denken en handelen en anarchistische organisatieprincipes. Middendorp: ‘Het thema Pedagogisch leiderschap verdient in de huidige constellatie van het onderwijs en in de ontstane uitdagingen aandacht om nader uitgediept te worden. Vanuit de brede betekenis van pedagogisch leiderschap zien we pedagogisch leiderschap als een belangrijk concept om Pedagogiek van Hoop in de praktijk te realiseren.’

Uit internationale publicaties blijkt dat pedagogisch leiderschap van toegevoegde waarde is en formele leiders ondersteunt in het handelen. Het thema pedagogisch leiderschap wordt ook in de verhouding tot het begrip ‘professioneel leiderschap’ nader gedefinieerd. ‘Professioneel leiderschap’ is één van de onderzoeksthema’s van Arda Oosterhoff. Professioneel leiderschap van leraren, ook wel teacher leadership genoemd, wordt zichtbaar als leraren op basis van visie en expertise en in dialoog met de omgeving invloed uitoefenen op de uitvoering en inrichting van het onderwijs. Die invloed overstijgt het eigen klaslokaal.

Professioneel leiderschap is een belangrijke competentie ten gunste van de kwaliteit van onderwijs, maar ook ten gunste van het behoud van professionals op de werkvloer. Deze laatste factor is vooral van belang nu er in het onderwijs een toenemend tekort aan medewerkers is. ‘Een belangrijke vraag die we binnen het lectoraat willen onderzoeken is: Hoe kunnen lerarenopleiders de ontwikkeling van professioneel leiderschap van (aankomende) leraren ondersteunen en versterken? Een sterke professionele identiteit vormt de basis voor professioneel leiderschap van leraren.’

Het zichtbaar maken van de bedoeling van het lectoraat is volgens Middendorp een traag proces. Een proces dat zich manifesteert in de lectoraatskring, in de eigen onderzoeksprojecten, in het persoonlijke (onderzoeks)verhaal van de onderzoeker en in de verbinding met onze regionale, (inter)nationale omgeving. ‘Dit boek maakt een proces van samenwerking zichtbaar, heeft een gesprek in onze lectoraatskring op gang gebracht en geeft zicht op onze bedoeling. Het staat in het teken van Pedagogiek van Hoop, waar ieder kenniskringlid zich op een eigen manier toe verhoudt. Om die gezamenlijkheid uit te drukken hanteren we de eerste vorm meervoud.’

De volledige inaugurele rede van José Middendorp (uitgesproken in april 2023) lees je hier terug.