Hoe smaller het pad, hoe eerder je eraf valt

18 december 2020

'Brede vorming is geen luxe die voorbehouden moet zijn aan leerlingen die de "basis op orde hebben"', schrijft Leone de Voogd, (ontwikkelings-)psychologe en politicologe, na het zien van de derde aflevering van KLASSEN. 'Te vaak wordt op scholen met een ‘moeilijke populatie’ het curriculum versmald om de toetsresultaten omhoog te krijgen, waardoor alle "extra’s" wegvallen en het ontwikkelen van andere vaardigheden en interesses voorbehouden blijft aan de bevoorrechte buren. Hoe smaller het pad, hoe eerder je eraf valt.'

Al anderhalf jaar keek ik uit naar de komst van KLASSEN, sinds een van de makers (Ester Gould) me hierover vertelde bij de Staat van het Onderwijs. Nu zie ik er elke week een beetje tegenop. Omdat KLASSEN pijnlijk is. Omdat er na afloop eerst een diepe zucht en lange stilte valt bij mijn vriend en mij op de bank, voordat het gesprek losbarst en de gedachten ons wakker houden.

Toch wil en moet ik het zien. Het is pijnlijk, maar ook prachtig. Maar wat moet ik schrijven? Ik wil zo graag met oplossingen komen. Voel oordelen over wat mensen zeggen en doen, die ik ook direct zelf weer in twijfel trek. Ik heb geen antwoorden, hooguit nóg meer vragen dan de serie zelf al stelt…

Keuze of kans
Groep 8 van de Vier Windstreken krijgt bezoek van de politie en een ‘ervaringsdeskundige’ met een crimineel verleden. Beeldend laat de agent zien hoe de toekomstdromen van de leerlingen de prullenbak in kunnen als ze een strafblad zouden krijgen. Een ontroerende scène ontvouwt zich, wanneer hij met de klas in gesprek gaat over pesten en de betraande leerlingen een stevige knuffel geeft. Toch voel ik ongemak. ‘Het is een keuze’, houdt de agent de kinderen voor. Dus krijgt de ervaringsdeskundige terecht de vraag of zijn broer en zus ook van het pad af raakten door de moeilijke omstandigheden waar hij over vertelt.

Nee, niet iedereen met een moeilijke achtergrond wordt crimineel, en dat kan ook nooit een excuus zijn voor strafbare feiten, maar als KLASSEN één ding laat zien, is het hoe groot de invloed van je sociale omgeving is. Op je kansen, maar ook op je mogelijkheden om kansen te zien en te grijpen.

Het risico van denken in gelijke kansen, is dat de verantwoordelijkheid voor het pakken van die kansen bij het kind gelegd wordt. Ook Anyssa (11) krijgt het van haar juf te horen: ‘Waarom laat je zoveel liggen?’ De vraag is of dat terecht is. Niet iedereen heeft dezelfde mogelijkheden om ‘succesvol’ te worden, zoals bijvoorbeeld Kees Vuyk[1] ook treffend beschrijft.   

Er bekruipt me nog een vraag. Op de Vier Windstreken worden de kinderen gewaarschuwd om niet het slechte pad op te gaan, maar is dat ooit ook bij de leerlingen van het Hyperion Lyceum gebeurd? Of dacht men dat het bij dit soort kinderen toch niet nodig was? Welke verwachtingen worden hier bevestigd?

Modelleerlingen
Op het Hyperion krijgen de leerlingen les over sociale ongelijkheid en het werk van socioloog Pierre Bourdieu. Om te kunnen klimmen op de maatschappelijke ladder, moet je ‘cultureel kapitaal’ hebben en de taal, gewoontes en ‘codes’ van de elite kennen. Even later zien we dit in de praktijk. De leerlingen spelen elite. Of zijn ze het zelfs al? Bij de Model United Nations imiteren de jongeren de taal en regels van dit soort settings perfect. Dat niet alleen, ook de pakken, rokken en hakken zijn uit de kast getrokken. Hadden pa en ma die toch al liggen? Waar zouden Anyssa of Gianny die vandaan halen?

Evy (15) presteert geweldig tijden het debat, maar de complimenten die ze hier krijgt, stemmen me verdrietig. Want wat is de prijs? Als je de voorlichtingen en gesprekken in de groepen 8 mag geloven, is zij een voorbeeld van iemand die het gemaakt heeft. Zelf heeft ze haar schooltijd samengevat met ‘een piemel op je vinger en depressie op je hand’. De combinatie van ‘school, stress en no sleep’ leiden tot oververmoeidheid en een droeve glimlach achter de wrange grappen. Ze werkt zich uit de naad om maar niet te hoeven falen.

Rijke ouders kopen mogelijkheden, stelt wethouder Marjolein Moorman. Maar welke mogelijkheden kopen ze dan eigenlijk? Ze kopen wellicht hogere cijfers voor hun kinderen, of misschien zelfs een diploma. Maar wat ‘koopt’ hun kind daarvoor? Als ik Evy zie, gun ik haar een stevige knuffel van een beer van een agent, of een leraar die haar pijn ziet, in plaats van haar prestaties. Het Hyperion is een vwo-plus school, waarbij ik hoop dat dat ‘plus’ staat voor wat er allemaal nog meer te ontwikkelen is naast cognitieve vaardigheden. Mag Evy ook haar kunstzinnige, sportieve, of spirituele kanten ontdekken?

Geen weerwoord
In ieder geval lijkt er volop ruimte voor burgerschapsvorming. Op het Hyperion wordt kritisch denken gestimuleerd en is aandacht voor democratische besluitvorming. Ook bij burgerschapsonderwijs blijkt er sprake van ongelijkheid: op vmbo-scholen is minder aandacht voor burgerschap en staat dit veel meer in het teken van aanpassing[2].

Waar ligt de grens tussen kritisch denken en bijdehand zijn? Wordt dat ook bepaald door waar je wieg staat? ‘Stel je voor dat je steeds in discussie moet met een leerling, die nog vaak gelijk heeft ook’, zegt een jeugdwerker over Younes (16), een jongen die zich goed zou redden in een politiek debat. ‘Daar hebben leraren geen tijd voor’. Younes zat jaren thuis en moet zich nu neerleggen bij de grondbeginselen van Nederlands en burgerschap in MBO-1.

‘Wanneer is dit jaar voor jou een succes?’, vraagt meester Thijs zijn leerlingen op vmbo-zorgschool het Hogelant. Het antwoord van een van de jongens, ‘als ik minder weerwoord heb’, stemt me somber. Is dat echt zijn eigen ambitie, of heeft hij dit netjes geïnternaliseerd? Weerwoord is nodig, om te geven en te krijgen. Leer zo’n jongen zijn stem te hanteren, maar niet te smoren. Natuurlijk hoort daar rekening houden met een ander bij, maar dat leer je door te bespreken wat het oproept. Misschien gebeurt dat ook volop buiten beeld. Dat maakt dat ik geen oordeel wil vellen over de scholen en personages in deze serie. De documentairemakers hebben al een journalistieke selectie gemaakt. Zij vertellen hun verhaal.

‘Wat zou je dan willen dat ze zeggen?’, vraagt mijn vriend na afloop. Ik zoek naar woorden. ‘Dat ik iets geleerd heb?' Over jezelf, de ander of de wereld. Misschien hoeft een leerling het niet eens expliciet te kunnen maken. Of is ‘als ik me hier thuis voel’ wel veel belangijker. Want uiteindelijk wil elk kind gezien worden.

Verkeerd verbonden  
Meester Thijs laat zien wat dat betekent en wat liefde voor je leerlingen is. Het raakt me en maakt me haast hoopvol als ik zie hoe hij van slag is doordat Gianny (13) is opgepakt. Het liefst zou hij hem meenemen naar Frankrijk, zodat hij kan ontspannen en voelt dat hij gewoon even oké is. Dat hij niet hoeft te vechten voor zijn bestaan. Maar kun je dat gevoel dan niet op school creëren? Hier moet hij zoveel en is hij nooit oké. Wat doet het met een kind, als hem verteld wordt dat ‘geen school hem wil hebben’? (aflevering 2)

Hoe kan hij zichzelf dan verbinden met de school en ‘iets doen aan zijn motivatie’? Volgens de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci[3] zijn de basisbehoeften van competentie, autonomie en verbondenheid essentieel voor motivatie en een gezonde ontwikkeling. Op dit moment lijkt Gianny deze behoeften alleen op straat te kunnen vervullen.

Thijs blijft wel de verbinding zoeken. Prachtig hoe hij zijn kwetsbaarheid laat zien wanneer hij Gianny aanspreekt na zijn overval. Hij zegt dat hij geschrokken is, dat het hem raakt en hoe moeilijk hij het vindt met Gianny om te gaan alsof er niets gebeurd is. Het is moeilijk te zien of het binnenkomt, maar reken maar dat dit soort gesprekken een verschil kunnen maken. Vol geduld laten zien dat je er bent voor je leerlingen, steeds weer je hand uitsteken, tot het moment dat een leerling hem pakt.

Nodig zijn
Wanhoop, in Thijs’ ogen en in mijn hart, als je dan ziet hoe Gianny ‘beloond’ wordt door zijn leeftijdsgenoten: zijn overval werkt statusverhogend. Socioloog Iliass El Hadioui beschrijft in ‘Switchen en klimmen’[4] hoe veel leerlingen in een grootstedelijke context moeten switchen tussen de ‘straatladder’ en de ‘schoolladder’; is het mogelijk om beiden te beklimmen? Uit zijn onderzoek onder mbo-leerlingen blijkt dat leerlingen de codes van school vaak prima kennen, maar er toch vaak niet naar handelen, ook omdat ze school niet als relevant ervaren. Op hun stageplekken nemen ze wel als vanzelfsprekend verantwoordelijkheid, of zoals een student zegt: ‘op stage wordt het echt van je verwacht, want de mensen hebben je nodig’.

Ik zie dit terug bij Younes, wanneer hij stralend pizza’s bakt als vrijwilliger bij het jongerenwerk. Hij ís daar iemand, draagt verantwoordelijkheid en neemt die dan ook. Elk kind wil van betekenis zijn. En dat kan op zoveel manieren. Soms vraag ik me af of ik teveel vanuit een luxepositie denk, wanneer ik pleit voor brede vorming en ruimte voor autonomie. Vergeet ik hoe essentieel ‘de basis’ is voor kinderen die moeten opkrabbelen vanuit een achterstandsituatie?

Het moet naast elkaar kunnen bestaan. Brede vorming is geen luxe die voorbehouden moet zijn aan leerlingen die ‘de basis op orde hebben’. Te vaak wordt op scholen met een ‘moeilijke populatie’ het curriculum versmald om de toetsresultaten omhoog te krijgen[5], waardoor alle ‘extra’s’ wegvallen en het ontwikkelen van andere vaardigheden en interesses voorbehouden blijft aan de bevoorrechte buren. Hoe smaller het pad, hoe eerder je eraf valt.

Geef nooit op
Maar ook het breedste pad is geen garantie dat iedereen binnenboord blijft. Hoe hard Thijs ook verbinding zoekt, hij heeft nog geen grip. Geef nooit op, is de pittige pedagogische opdracht aan de leraar. Want wie opgeeft, verbreekt de verbinding. Het is als het risico van een time-out bij een jong kind met een woede-uitbarsting. Een kind met ‘ongewenst gedrag’, is een kind dat worstelt met zichzelf en de wereld om zich heen. Wie dan afstand neemt, zegt eigenlijk ‘ik ben er niet voor je als je het moeilijk hebt’. Of het nu een gillende peuter is, of een puber die een overval pleegt, daaronder schuilt een hulpvraag en een behoefte gezien te worden. Mijn vriend heeft na afloop net zulke betraande wangen als de kinderen in groep 8. Hij denkt aan zijn leerlingen die dreigen af te dwalen naar de randen van het pad. ‘En dan begin je net tot ze door te dringen en dan komen anderen weer met uitstuurprocedures’.

We worstelen allemaal met een systeem waarin we vast zitten. Zo’n mammoettanker krijg je niet zomaar in beweging. Maar elke uitgestoken hand is er een. En elke Nederlander die na KLASSEN even stil is, of een vraag voelt opkomen, is er een. Zoals Sabine Severiens haar onderwijsavond[6] afsloot: ‘Alleen samen krijgen we onderwijsongelijkheid onder controle’.

Leone de Voogd is (ontwikkelings-)psychologe en politicologe. Op dit moment werkt ze als senior onderzoeker en docent aan de Universiteit Leiden.