‘Het pedagogisch effect van de opvangcrisis doet me erg veel. Het pedagogisch tekort is enorm’

7 juni 2023

Voor een serie verhalen over nieuwkomersscholen zijn NIVOZ-collega’s Gabriëlle Taus en Rikie van Blijswijk naar Utrecht afgereisd, en wel naar Ithaka Internationale Schakelklassen (Ithaka ISK) van NUOVO Scholen. De school is een afspiegeling van een wereld die in beweging is en is in heel korte tijd gegroeid van 280 naar 1100 leerlingen. Toch blijven ze er zowel de pedagogiek als didactiek als uitgangspunt nemen: ‘Hier gaat het erom dat een leerling wordt gezien en dat hij of zij mensen tegenkomt die een voorbeeld zijn in woord en in daad.’

We worden hartelijk ontvangen door Wendie Tamminga (voormalig docent maatschappijleer / maatschappijwetenschappen, leidinggevende op een vmbo en een roc en sinds kort teamleider op Ithaka) en directeur Gerben Houwer, oorspronkelijk docent maatschappijleer op een vmbo, leraar en teamleider op Ithaka en de afgelopen 20 maanden directeur. In die tijd is de school gegroeid van 280 naar 1100 leerlingen. Deze nieuwkomers komen uit alle delen van de wereld. ‘De populatie is diverser dan ooit, met meerdere expats en uiteraard ook veel Oekraïense jongeren.

Een opvangcrisis
‘De school is een afspiegeling van een wereld die in beweging is’, vult Wendie aan. Als voorbeeld haalt ze aan dat in Zuid-Afrika een witte vlucht gaande is. ‘Als gevolg van het vertrek van veel mensen vindt er een braindrain plaats, is het er onveilig en vertrekken veel witte mensen uit het land. We hebben nu ook sollicitanten uit deze groep. Er zijn ook jongeren uit zogenaamde veilige landen, die hier wel op school komen, omdat de procedures voor asielaanvragen zo traag verlopen’.

‘Naast alle crises die er al in Nederland zijn hebben we ook een opvangcrisis’, vertelt Gerben ogenschijnlijk onaangedaan. In zijn stem en houding klinkt echter ook ongeloof door. ‘We hebben nu leerlingen in de klas die binnen twee jaar al aan hun zevende school toe zijn. Dat doet iets met het vertrouwen van de jongeren in de volwassenen. Dat komt door de verhuizingen die kinderen steeds weer moeten meemaken. Kinderen vanaf 12 jaar kunnen bij ons in de schakelklas worden geplaatst. De wachtlijst is inmiddels opgelopen naar twee en een halve maand in plaats van de beoogde twee weken. En dat doet veel met de leerlingen, die tot die tijd geen onderwijs ontvangen, maar ook met ons als school’, aldus Gerben. Om te vervolgen met: ‘Ik weet niet hoe ik het in taal moet vatten, maar juist het pedagogisch effect van de opvangcrisis doet me persoonlijk erg veel. Het pedagogisch tekort is enorm’.

Ontheemd
Wie in een asielzoekerscentrum (AZC) verblijft of – en dat kan ook sinds vorig jaar- in een tent moet slapen, vaker wordt verplaatst en weer ergens anders moet worden ondergebracht, voelt zich na verloop van tijd nergens meer thuis. Wat meezit voor deze kinderen is dat de gemeente Utrecht een burgemeester én een “ambtenaar Nieuwkomers” heeft die ervoor gaan en zorgen dat de doorgang vanuit het AZC snel kan plaatsvinden. Dat is natuurlijk goed voor hun gevoel van veiligheid en het geeft hen een zeker houvast.

Tekst gaat verder onder het filmpje:

De enorme instroom van leerlingen die de school in de afgelopen 20 maanden heeft verwelkomd, doet ook veel met het team. Gerben: ‘Gelukkig hebben we veel leraren kunnen werven. We zoeken naar mensen die een open houding hebben, die staan voor een pedagogisch klimaat en die een hoge maatschappelijke betrokkenheid tonen. Ondanks het lerarentekort kreeg de school 40 sollicitanten, waaronder minder ervaren mensen. Ook die nemen we aan als ze bij ons passen. Werkplekbegeleiders coachen en begeleiden hen na een uitgebreide introductietraining.

Ook op ons beleid heeft de verviervoudiging van het aantal leerlingen effect. We willen de deuren openhouden en onze missie hoog houden, maar zijn helaas ook directiever geworden. Met een nieuw team, op een paar ervaren mensen na, kan dat bijna niet anders. In september/oktober ’22 waren we echt een school in crisis en moesten we wel andere keuzes maken dan waar de missie en de visie van onze school om vragen. De professionele ruimte werd kleiner. Nu doen teams weer veel zelf en worden we minder streng.’

Gewoon doen wat nodig is
Ogenschijnlijk loopt alles op deze school op rolletjes, maar het kan ook weleens misgaan tussen leerlingen. Ook de grote aantallen leerlingen die in zo’n korte tijd op Ithaka verwelkomd worden, vormen uiteraard een puzzel. Gerben vertelt er rustig over, maar het moet een enorme energie kosten om dat allemaal in goede banen te leiden. Waar haalt hij de inspiratie en de energie daarvoor vandaan? ‘Toen ik begon stond er al een goede organisatie en een professionele cultuur. We waren er klaar voor, met NIVOZ en Gert Biesta als pedagogische bronnen voor waar het over moet gaan in onze school: over de morele taak, over de maatschappelijke betrokkenheid en de verantwoordelijkheid die je hier draagt als professional. Onze missie is gebouwd uit de verschillende lezingen en inzichten die we op de onderwijsavonden hebben opgetekend.’
‘Ik hou het simpel’, zegt Gerben, ‘Gewoon doen wat nodig en wat belangrijk is’, is zijn motto.’ Hier gaat het erom dat een leerling wordt gezien en dat hij of zij mensen tegenkomt die een voorbeeld zijn in woord en in daad’.

Pedagogiek als basis
‘We kiezen nog steeds de pedagogische talenten uit de sollicitanten en dan bedoelen we dat iemand met kinderen, met jongeren, kan praten. Dat is een basisvoorwaarde’, zegt Gerben. De sollicitanten lopen meestal een dag mee. Als ze aangenomen zijn, spelen reflectie en intervisie een grote rol. Inmiddels heeft Ithaka een eigen opleidingshuis, in samenwerking met de Hogeschool Utrecht, en worden intern Pedagogische Tact-opleidingen aangeboden. Vanaf komend schooljaar wordt aangesloten bij het opleidingshuis van NUOVO. ‘We hechten eraan dat we de zij-instromers voor het onderwijs kunnen behouden. Een andere belangrijke reden is dat we de pedagogische vorming voor leraren in de opleiding missen. Ook volgen meerdere teamleden het traject Pedagogisch Leiderschap bij het NIVOZ’.

Verantwoordelijkheid laten waar deze hoort
Op deze school wordt nagedacht over hoe de missie in de praktijk te brengen. Wat is bijvoorbeeld volwassenheid? Hoe ziet dat eruit? Hoe kom je daar met de leerlingen in de tijd dat ze bij ons zijn? ‘We merkten dat de leerlingen vaker zonder ontbijt naar school kwamen. Moeten we dan een ontbijt aanbieden op school? Willen we dat en hoe verhoudt zich dat tot het versterken van de verantwoordelijkheid van ouders. Nee, maar niemand wil dat de kinderen met honger in de klas zitten. Hoe kan je dit zo doen dat je niet de zorg van ouders overneemt?’, mijmert Gerben. Ontbijt wordt daarom niet door de school verzorgd, maar door ouders. De school concentreert zich des te meer op kansengelijkheid en op goed onderwijs. Ithaka is en blijft scherp op haar taken vanuit de vraag “Voor wie is dit belangrijk?”.

We vragen of traumabegeleiding voor leerlingen voorhanden is. Gerben is daarin ook heel duidelijk: ‘Vooralsnog hebben kinderen traumatische gebeurtenissen meegemaakt. Dat wil echter nog niet zeggen dat ze een trauma hebben opgelopen. Ithaka heeft geen standaard begeleiding daarvoor ingezet, maar het is altijd beschikbaar als het nodig is. Leerlingen zijn wel soms onthecht door o.a. de opvang die in Nederland op een manier is georganiseerd is die de meesten wel kennen door de media. We hebben vaak alleenstaande minderjarige jongeren (AMV’ers) die daarmee te maken krijgen en wij zorgen daarom voor nabijheid. Dat is een verantwoordelijkheid die we hier met z’n allen dragen en waar we voor staan’.

Verdieping vindt al werkend plaats
De leraren zijn in de klas pedagogisch-didactisch aan het werk en hebben hoge verwachtingen van hun leerlingen. NT2 wordt methodisch aangeboden en is gericht op de leeftijd van leerlingen van 12-18 jaar. Hoewel de methode meer leidend dreigde te worden, omdat veel teamleden nog vrij onervaren waren, staan de leerlingen toch nog zelf aan het roer. Zij zijn degene die hun volgende stap aangeven en die hun ervaringen delen over hun ontwikkeling en vorderingen. Overigens zijn ook de leraren en met name de zij-instromers ook eigenaar van hun eigen ontwikkeling. Reflectie is op Ithaka daarom een must.

Elke klas kent een duomentoraat dat de kern van de school is. De leraren kennen hun leerlingen goed. Elke dag zijn er vaklessen en mentorlessen. Een van de mentoren is een leraar Nederlands en dat vak staat in het begin 20 uur op het rooster. Daarna neemt het af en komen er meer vaklessen. De leerlingen hebben dus meestal voor de helft van de week les van een mentor. Het ideale plaatje is dat leerlingen 28 uur lessen volgen, verzorgd door 5 docenten, maar dat is nu niet altijd meer haalbaar.

Wendie is deze week begonnen. Ze houdt van deze multiculturele omgeving en heeft zelf veel in het buitenland gewoond. Ze levert een bijdrage aan de teamvorming en de gezamenlijkheid als het erom gaat de missie in de praktijk te brengen. Ithaka zal zich namelijk de komende tijd blijven vernieuwen. Enerzijds omdat leraren met pensioen gaan of door verhuizingen vertrekken en anderzijds omdat de situatie rondom vluchtelingen en asielzoekers de komende tijd alleen maar zal toenemen. Nu telt Ithaka 175 medewerkers die drie dagen of meer werken.

Goed onderwijs en de potentie daarvan

• Op Ithaka kennen de leerlingen Op Maat Uren (OMU) op het rooster) Daarin kunnen ze aangeven waar zij aan willen werken en wat zij nodig hebben voor hun leren. De basis hiervoor staat, maar dit vraagt verdere ontwikkeling, zowel bij leerlingen als bij de docenten
• Meertaligheid en goed onderwijs hebben veel met elkaar te maken. Gerben introduceert Jantien Smit, lector meertaligheid aan de Hogeschool Utrecht, om haar andere visie op tweedetaalverwerving. ‘Er is een mens met taal’, is haar gevleugelde uitspraak. ‘Daarmee wordt meertaligheid bijna co-existentie en verbindt ze de pedagogische aan de didactische wereld. Het geeft een nieuwe kleur en een nieuwe taal ‘, aldus Gerben.
• Veiligheid en rust zijn en blijven de bakens in de school. Dat is het uitgangspunt.
• Ithaka werkt veel met theater en er zijn schaakclubs, een voetbalclub en er kunnen films gemaakt worden.
• Op deze school worden leerlingen begeleid om met open vizier naar de Nederlandse democratie te kijken. Dat is soms ingewikkeld, weten de leraren, maar samen met hun leerlingen komen ze daar goed uit.

Initiatief in de mentorklas van Pascale
De uitgangspunten die hierboven genoemd zijn, zien we meteen terug in de klas van Pascale, de bezoekklas van deze ochtend. Zoeken waar ik moet zijn hoeft niet, want Arabische klanken zijn al van ver te horen. Het is feest in deze mentorgroep. Juf Pascale is jarig en viert haar 25-jarig jubileum in het onderwijs. Haar 16 leerlingen, tussen de 12 en 14 jaar, hebben voor lekkers en wat te drinken gezorgd. De meisjes (er zitten maar drie jongens in deze groep) dansen met elkaar op muziek uit de laptop. De niet-Arabische kinderen kijken, net als ik, hun ogen uit. Pascale heeft een flesje parfum gekregen van de hele groep. Mooi om te zien hoe leerlingen het initiatief nemen.

Als het feest na 20 minuten afgelopen is, begint de Nederlandse les ook met een feestelijke mededeling: de toets van thema 6 wordt verplaatst naar maandag. Het programma van deze vrijdag staat op het digibord: zelfstandig lezen wordt gevolgd door de vraag van de dag en dan start het thema Reizen. Ten slotte wordt gewerkt aan Taal Compleet.

Samen doen
Pascale heeft actieve werkvormen gekozen. Elke leerling krijgt een stapeltje oefenteksten, die binnen een bepaalde tijd gelezen moeten worden. Ze weten allemaal hun leesniveau en pakken de daarbij behorende tekst eruit. Met z’n tweeën wordt geoefend. De een houdt de tijd bij op de telefoon en helpt de ander om de goede Nederlandse klanken te gebruiken.

De leesniveaus van de leerlingen variëren van E4 tot M6. De leerlingen zijn relaxed, betrokken bij hun taak en doen echt veel samen. Aan het eind van de oefening mogen ze allemaal het setje leesteksten meenemen om buiten school ook te kunnen oefenen.

Elke leerling een uitstroomprofiel
Bij de intake is voor elke leerling een uitstroomprofiel samengesteld, afhankelijk van het onderwijs dat in eigen land of in sommige gevallen hier is genoten. Daarvoor worden ze twee dagen lang getest: een intelligentietest, lezen en schrijven in de eigen taal en Nederlands staan op het programma. Ook wordt naar de leeftijd gekeken, want als je 12 bent kun je naar het voortgezet onderwijs daarna, meestal naar vmbo kader of basis. Tot 15 (soms 16) kan je goed invoegen op het vo. Daarna wordt dat lastiger en voeg je meestal in op een beroepsopleiding, maar soms ook op de vavo of een voortraject voor de universiteit.

Leren loslaten
Pascale is een ervaren leraar die na al die jaren nog steeds zichzelf blijft ontwikkelen door opleidingen te volgen of projecten te starten. Ze is docente creatieve vorming, maar ook NT2-docent. ‘Ik heb geleerd om los te laten, om de leerlingen veel zelf te laten doen, waardoor ze meer leren dan wanneer ik alles voorzeg’, zegt ze. Ze is al 25 jaar verbonden aan Ithaka. Het project waar ze nu mee bezig is heeft de naam “Each One Teach One” en koppelt haar leerlingen aan andere leerlingen van de acht scholen van NUOVO, om uit de eigen  bubbel te komen en nieuwe contacten op te doen. De bedoeling van dit project is om de verschillende leefwerelden met elkaar te verbinden en aandacht te hebben voor zelfontplooiing. Vanaf het volgende cursusjaar wordt het project uitgebreid met scholen binnen NUOVO.

De vraag van de dag
Dan volgt de vraag van de dag, dat op een rad van avontuur verschijnt: Wat zou jij doen met €100. Een greep uit de antwoorden, die met veel plezier worden gedeeld:

• Een nieuwe hoodie, spijkerbroek en T-shirt kopen.
• Haren knippen en blauwe lokken erin laten kleuren als protest voor Oekraïne.
• Met vriendinnen samen eten.
• Sparen.
• Hoesjes voor de telefoon kopen en ze met winst verkopen.

Blijven bewegen en leren
De start van het thema Reizen begint met een paar vragen, zoals “Wat is reizen?”, “Hoe kun je reizen en waar kun je naar toe reizen?”. De groep zit op het puntje van hun stoel en de kinderen vullen elkaar aan. Ten slotte krijgen ze allemaal een briefje van Pascale. Nadat ze dat gelezen hebben, lopen ze door de klas en stellen een medeleerling de vraag van het briefje. Na het antwoord krijgt de ander een vraag om vervolgens van briefjes te wisselen en weer verder te gaan.

Een leerling begrijpt het niet en iemand uit de klas met dezelfde taal vertelt het in hun thuistaal. Zo kan zij ook meedoen met vragen als “Hoe ga je naar … de apotheek, het station, jouw familie, de markt?”. Met plezier bewegen ze zich door de klas, iedereen doet mee en met elkaar maken ze er een mooi taalfeest van.

Meer weten?
Voor meer informatie kun je de website van de school bezoeken.