Education on Tour (2): Welke plek krijgt onderwijs in een samenleving toebedeeld?

17 juni 2018

Tijdens eerdere reizen, lopend door de straten van Stockholm en Kopenhagen, keken Ronald Heidanus en Inge van de Goor met een schuin oog naar leerkrachten en ouders met hun kinderen. Inge: ‘Het viel op hoe alles om de aanwezigheid van kinderen heen gebouwd is. Onderwijs wordt meer geleefd, als onderdeel van het samenleven.’ Daarom trok het stel, samen met hun drie kinderen, in een camper naar Scandinavië. En daar ontpopt een ijshockeycoach zich dan opeens tot een wijsgerig pedagoog.

Waar waren we gebleven in deel 1? Zo’n vijftien jaar geleden, in de eerste weken van hun relatie, reisden Ronald Heidanus en Inge van de Goor al eens naar Stockholm. Toen niet in een camper, maar in een busje, om er een Zweeds punkbandje op te halen. Die retourtocht van 24 uur vormde de basis van hun band en deed hun fascinatie voor Scandinavië ontluiken. Inmiddels drie kinderen rijker, onderneemt het stel nu een tocht van 24 weken naar het noorden: Education on Tour, op zoek naar de essentie van onderwijs. Inge werkt als kunstdocente in het vo; Ronald was lang werkzaam in het speciaal onderwijs. In het eerste deel vertelden ze over het waarom van hun reis en over hoe Ronald worstelde om de Pabo af te ronden, omdat het zo weinig ging over de pedagogische dimensies van onderwijs die hij kende uit zijn tijd als klassenassistent op een zml-school. 

De plek van onderwijs in een samenleving

Al die keren dat het stel in Scandinavië was, viel hen op hoe anders de plek van kinderen in de samenleving leek te zijn: “Telkens keken we met een schuin oog naar scholen, we zagen hoe leerkrachten door de stad liepen met hun kinderen, zagen hoe kinderen speelden in de parken. Alles leek zo gemoedelijk”, zegt Ronald. Inge vult aan: “Het viel op hoe in Zweden en Denemarken alles om de aanwezigheid van kinderen heen gebouwd is. Kinderen lijken de basis van het denken, ook in openbare gelegenheid is overal rekening gehouden met kinderen. We hadden het idee dat er fundamenteel anders omgegaan wordt met onderwijs: onderwijs wordt meer geleefd, als onderdeel van het samenleven. Kinderen zijn hier natuurlijk ook lange dagen op school.”

“Dat heeft mij ook altijd het meest geboeid: niet het lesgeven an sich, maar de algehele plek die onderwijs in een samenleving toebedeeld krijgt en inneemt”, zegt Ronald. In die zin had de reis ook naar het veelgeroemde Finland kunnen gaan – een land dat lang gebukt ging onder overheersing van dan weer eens de Zweden, dan de Russen, en waar de winters lang en de agrarische opbrengsten altijd kantje boord waren. Het land ook, dat het zo goed doet in de mondiale rangordes van beste schoolsystemen, omdat politiek, overheid en maatschappij een paar decennia geleden vol zijn gaan inzetten op de kwaliteit en de statuur van het onderwijs. “Maar liever laten we Finland nu ‘rechts’ liggen”, zegt Ronald. “We wilden juist in het onbekendere duiken: Denemarken, Zweden en over twee weken Noorwegen.”

Noorwegen en het onderwerp van de plek van het kind in een samenleving brengt Inge bij een documentaire die ze dag over de moordaanslag die Anders Breivik aanrichtte op het eiland Utøya: “Er kwam een vader aan het woord, die zijn dochter verloren had door Breivik. En de interviewer vroeg hem of hij niet de doodstraf zou willen opleggen. ‘Nee’, antwoordde de man. ‘Daar heb ik zelf helemaal niets aan. Het gaat erom: hoe kunnen wij als maatschappij dit soort dingen voorkomen?’ Dat bleef me zó bij: dat die man dacht in termen van opvoeding, van de veerkracht van een hele samenleving.”

Veelvormige, veelkleurige scholen

In Karlstad heeft de familie een warm welkom gekregen. Ze zitten in een lokaal vol Montessori-materiaal, met de kinderen om hen heen. Inge vertrekt naar een afspraak met de muziekdocente. 

Over elke school die tot nu toe bezocht is, is wel iets opmerkelijks te zeggen. Ze zijn veelvormig, veelkleurig, allemaal anders. En toch brengt elk iets van de gezochte ‘essentie’ aan het licht – vaak op een positieve manier. Een enkele keer maakt juist het ontbreken van bepaalde elementen pijnlijk zichtbaar waar het in essentie om zou moeten gaan: Scandinavië hoeft ook weer niet geromantiseerd te worden. Ook hier zijn er ouders die hun kind plompverloren afleveren bij de schoolpoort, zonder veel interesse in pedagogische overdracht. En er was bijvoorbeeld die school met veel vluchtelingenkinderen, waar tot vorig jaar met een sterke visie integratieonderwijs werd vormgegeven, maar waar van het een op het andere schooljaar opeens grote bezuinigingen het structurele vangnet onder die visie wegsloegen. Hoewel de kinderen het er naar hun zin hadden, vond Ronald het moeilijk zich te verhouden tot wat hij zag gebeuren.

Positief: op veel scholen vallen de gezonde maaltijden op. Meerdere scholen hebben directeuren die zelf ook lesgeven. Er zijn scholen waar de inspectie haar bevindingen deelt met leerkrachten en ouders. Er was die school waar de ouders eigenaar van waren en waar de leraren de verantwoordelijkheid droegen. Dan de school met een hond als ‘lesondersteuner’. Er was de school waar op de vloeren historische tijdlijnen waren uitgezet en de deuren waren bekleed met manshoge portretten van Nelson Mandela en Martin Luther King, en op de achterkant een levensbeschrijving van hen. “Als je in het Martin Luther King-lokaal lesgeeft, geeft dat wel een intentie weer, hè?”

De allereerste keer een school binnengaan

Als het onderwerp verspringt naar de verstaanbaarheid van Zweeds ten opzichte van het Deens, schuift oudste zoon Feie (11) aan voor het Skypescherm. Waar veel Scandinavische kinderen Engels krijgen vanaf jaarklas 0, en dat vaak in conversatievorm, voelt hij zich niet altijd even senang bij het spreken van andere talen. Maar Feie groeit super, zegt pa Ronald: “Pas gaf je een presentatie in het Nederlands en meteen daarna in het Engels. Dat ging hartstikke goed.”

Wat zijn nou drie momenten die Feie zich als eerste herinnert van de eerste helft van de reis? “De eerste weet ik meteen: dat was de eerste keer, de eerste dag. Toen ik uit de camper stapte en voor de school in Schleswig stond. Ik had de hele tijd gedacht dat het heel leuk zou zijn om zo’n nieuwe school te zien, maar opeens was het best spannend.”

Of het nu die maanden op acht vierkante meter zijn, maar net zo natuurlijk als Ronald in interactie met Inge, spreken nu pa en zoon samen verder. Ronald wijst hem op de observaties die Feie en zijn broer deden, over de grote ruimte die overal in de school was en toch die prachtig gedempte akoestiek. Maar ook kan Ronald meegaan in de zenuwen van dat eerste moment: “De school had geen receptie. We vroegen naar de headmaster, die op de tweede etage bleek te zitten. Het was een interimmer die niet wist van onze komst. Oké, en nu?, denk je dan. Natuurlijk werd de sfeer meteen heel open en nieuwsgierig en werden we gebracht naar onze contactpersoon.” Pa wil maar zeggen tegen zijn zoon: het is een herkenbaar gevoel, die eerste drempel overstappen.

Feies tweede levende herinnering is dat moment dat de sneeuw eindelijk smolt, en de camper opeens weggezakt bleek in de modderige onderlaag. Ze moesten eruit gesleept worden. Het brengt Ronald op de back to basics-ervaringen tijdens de reis: gas om de camper te stoken op de allerkoudste nachten bleek bijvoorbeeld een beperkende factor. In Denemarken bleken er amper plekken om de gasflessen te vullen, dus het was spannend hoe lang de kou aanhield en wanneer er nieuwe brandstof beschikbaar was. Ook hier: hulp van vriendelijke onbekenden, die de missie van de familie graag ondersteunden. 

Een filosoof op het ijs

En dan is er het uitzicht vanaf de Stockholm Globe, de ijshockey-arena die boven Stockholm uit torent  – Feies derde herinnering die als eerste bovenkomt. Een reis met vergezichten, uitzichten en inzichten. De ‘essence of education’ kan zich bijvoorbeeld zomaar tonen op een heel andere plek dan een school. Voor Feies jongere broer Jonah (9) heeft het gezin het voor elkaar gekregen dat de fanatieke ijshockeyer mag meetrainen bij lokale teams. De ene keer treft hij een fanatieke, eendimensionaal prestatiegerichte coach, maar de andere keer staan er echte pedagogen op het ijs, die gedisciplineerde techniektraining paren aan het doorzien van de karakters en de betrokkenheid van de jonge schaatshelden. “In Stockholm stond echt een filosoof op het ijs. Zo geniaal was die man”, zegt Ronald, “Jonah deed mee aan een moeilijke, heel technische skills-training en ik zag dat hij het lastig had. ‘Dat zie ik ook’, zei de coach, ‘Maar ik zie ook een lach. Als je een lach ziet, dan wil een kind beter worden, dan wil hij de uitdaging aan. Weet je wanneer je kunt zien of een kind het niet naar zijn zin heeft? Dan zie je ouders langs de boarding druk uitoefenen.’ Als je dat doortrekt laten wij, als leraren en coaches, ouders misschien wel te veel naar ons toekomen en ons hun druk opleggen.”

‘De essentie van onderwijs’ betoont zich bijvoorbeeld in de privésfeer, waar papa en mama nu ook meester en juf van hun eigen kinderen zijn. “In het begin was het best raar”, zegt Feie. “Dan zaten we best vaak te kletsen, als we ons werk moesten maken. Want zij zijn gewoon onze vader en moeder. Nu zijn we het gewend en is het verder niet gek.”

“Zeker”, zegt ook Ronald, “In het begin is het lastig. Geduld hebben in het lesgeven is anders bij je eigen kinderen dan met andermans kinderen in een klas. Maar de kinderen hingen ook best aan ons: durven doorzetten, je onzekerheden voorbij gaan – dat kwam allemaal in het geding omdat wij, door de schoolsetting heen, ook hun ouders zijn. Je leert ook diep in het brein en het wezen van je eigen kinderen kijken: Jonah kan een heel ongeconcentreerde leerling zijn en dan opeens is er weer hyperfocus. Nu hij ziet hoeveel hij aan Engels heeft, gaat het leren bijvoorbeeld opeens supersnel bij hem. Leren dient voor hem context te hebben. En: het is ook kijken in de spiegel. Je ziet oude patronen van jezelf herhaald bij je kinderen.” 

Inge is intussen terug van een enerverende les Middeleeuwse muziek. Zij ziet bijvoorbeeld nu van dichtbij hoe saai een basisschoolrekenmethode eigenlijk is en hoe het toch eigenlijk veel minder plat en veel betekenisvoller zou moeten kunnen. 

Ooit 24 uur, nu 24 weken samen

Education on tour is net voorbij het halfweg-punt. Hun voorlopige conclusies over de vindplaats van essenties? Ronald: “De helft van wat we zien is pedagogisch, met daarin het afstemmen op wat een kind nodig heeft. Een kwart ligt aan de leerkracht en kennis van de didactiek. En dan is er nog een kwart leiderschap en organisatie.” Ook culturele verschillen wegen ze mee. Juist die brengen essenties aan het licht, meent Ronald. Het meest gefascineerd zijn Inge en Ronald momenteel over de zelfregulering die ze bij veel kinderen zien. Dat, in combinatie met respect voor de groep, wordt vanaf de jongste jaren bijgebracht en vormt misschien wel de kern voor waarom ze zo weinig ordeproblemen tegenkomen. 

Het begon ooit met een reis van 24 uur naar Stockholm. Nu ondernemen Inge en Ronald, inmiddels drie kinderen rijker, een tocht van 24 weken, merkt Inge op: “Je leert elkaar weer opnieuw kennen. Je komt elkaar tegen, op acht vierkante meter.” “Het is geen vakantie”, lacht Ronald, “Ik kan een reis als deze zeker aanraden, maar het moet een welbewuste keuze zijn, waarbij je alleen en samen sterk in je schoenen moet staan.” 

“Je bent elkaars klankbord”, meent Inge, “Na een intensieve schooldag heb je alleen elkaar om te verwerken.” Verwerken doen beiden anders: waar Ronald zich druk maakt over blogs die ongeschreven blijven en zoekt naar momenten om met diepgang te kunnen schrijven, wacht Inge af: haar schrijfsels of tekeningen komen wel. Zou ze nu aan de slag gaan, dan blijft het ergens oppervlakkig. Straks pas, met overzicht, toont zich de rode draad.

Geert Bors

Geert Bors is redacteur bij het NIVOZ en hoofdredacteur van Jenaplan-magazine Mensenkinderen. Dit artikel verscheen in het zomernummer 'Jenaplan over de grenzen' (juni 2018) en is overgenomen met permissie van de NJPV, de Nederlandse Jenaplanvereniging. Education on Tour is te volgen via Twitter en Facebook. Alle foto's: Education on Tour.

Lees hier deel 1 terug: 'Education on Tour: grenzen voorbij in een camper van acht vierkante meter'