De natuur als leraar, deel 2: 'Kijk eens wat ik durf!'

7 december 2023

Gedurende dit schooljaar wandelt Marieke van Ierschot iedere maand twee dagen mee met de kleuterleerkrachten van een basisschool. Ze kijkt, ervaart en bespreekt wat ze ziet. Samen ontdekken ze hoe zij vaker buiten kunnen zijn met de kinderen. Hoe is de natuur een leraar voor deze jonge kinderen en hoe kun je hier als leerkracht op inspelen? Welke spel- en ontwikkelmogelijkheden biedt de natuur en welke handvatten helpen hierbij? Van haar ervaringen tijdens deze schooldagen doet ze regelmatig verslag in een blog met de titel: 'De natuur als leraar’ (vind deel 1 hier). Wandel je met Marieke van Ierschot mee in dit tweede verhaal, over hoe een verhaal met handpoppen impulsen geeft aan het spel in de buitenomgeving.

'Kijk, Sinterklaas, ik kan in de boom klimmen!’ Luuk grijpt de natte takken en klimt, voorzichtig zijn weg zoekend, hoger in het kleine boompje op het schoolplein. Ik voel de neiging hem te helpen en te zeggen: ‘niet uitglijden hoor’, maar Sinterklaas staat er al bij en bemoedigt hem. 'Wat geweldig Luuk, je bent een echte klimpiet!’

Sinterklaas heeft het druk vandaag. Na Luuk komen er telkens kinderen naar hem toe gerend om te vragen of hij wil komen kijken naar wat zij allemaal kunnen. Heel hard rennen, zachtjes sluipen, ver springen, over randjes lopen en een koprol maken op het duikelrek. En iedere keer weer is de Sint verrast en trots en moedigt hij de kinderen aan. Het is een heerlijke ontmoeting tussen Sinterklaas, die ik als handpop aan mijn hand heb, en de kinderen die buiten allerlei kunsten aan hem laten zien.

Met kinderen de fantasiewereld instappen
Die ochtend mag ik even juf zijn en vertel ik het verhaal van Sinterklaas en Jik. Sinterklaas is een oude, houten poppenkastpop en Jik is een klein vingerpopje met een hoedje op. Samen met de kinderen en twee leerkrachten zit ik op de rand van de zandbak. Het is best koud buiten maar daar hebben we geen last van. Ik doe net of ik iets hoor en plotseling verschijnt Jik. ‘Kijk nou’, zeg ik, ‘wie ben jij?’ Jik is mijn tas ingekropen en wil de kinderen graag iets vertellen. De kinderen lachen en kijken vertederd; Jik is heel klein maar zo echt! Jik wil aan Sinterklaas vragen of zij Piet mag worden. De kinderen luisteren aandachtig, ze kijken naar het spel en het gesprek van popje Jik en de juf. Iedere gezichtsexpressie die ik laat zien doen de kinderen na. Op mijn schoot ligt Sinterklaas te slapen onder een rode handdoek. De pluishaartjes op zijn hoofd zijn nog net zichtbaar, hij snurkt flink en praat in zichzelf. De kinderen mogen hem wakker maken en roepen: 'Sinterklaas!’. Eerst heel zacht, want hij is al heel oud, maar als de Sint zich nog eens behaaglijk omdraait mogen de kinderen harder roepen. Jik helpt natuurlijk mee en ja hoor, met luid geraas wordt Sint eindelijk verschrikt wakker en de handdoek vliegt omhoog. De kinderen schateren, die grappige Sint toch! Mijn hart vult zich met licht en liefde. Wat is het toch een feest om samen met de kinderen de fantasiewereld in te stappen. Een wereld waar vingerpopjes en handpoppen tot leven komen, een wereld waarin het spelplezier als vreugdevolle ervaring resoneert in hun kinderlijfjes. Sinterklaas vraagt aan de kinderen of zij Jik willen helpen zodat hij weer kan gaan slapen. Dat is natuurlijk geen probleem; de kinderen helpen graag en durven al zo veel! Op hun wijsvinger teken ik met stift een klein gezichtje en met krijt komt er een pietenpet bovenop. Nu heeft ieder kind een Jik waaraan zij hun knappe kunsten kunnen laten zien.

Meer buitenonderwijs
Ik ben die dag op de basisschool voor het traject 'Geef een boost aan je buitenonderwijs’ waar ik twee dagen per maand meekijk, voordoe en samen met de kleuterleerkrachten aan het verkennen en ontdekken ben: hoe kunnen we ervoor zorgen dat de kinderen vaker naar buiten gaan? Aan de leerkrachten van de twee kleutergroepen heb ik gevraagd om de buitenactiviteit met de poppen te observeren. Welke interactie zie je tussen de kinderen onderling, de leerkracht en het kind en tussen het kind en de omgeving? Welke taaluitingen hoor je en welke pedagogische kwaliteiten neem je waar? Ik zie de leerkrachten meegenieten terwijl zij notities maken. Het gebeurt niet iedere dag dat je met aandacht naar de kinderen van jouw groep kunt kijken en de ruimte voelt hen te volgen in hun spel. En wat is dat waardevol. Een van de leerkrachten komt naar mij toe en vertelt dat zij ander spel ziet bij de kinderen. Er is meer rust in wat de kinderen doen op het plein en tegelijkertijd dagen zij zichzelf uit en durven meer risico's te nemen.

Risico's nemen leert kinderen om hun grenzen te verkennen, beperkingen te overwinnen en hun mogelijkheden te vergroten (Tovey 2011). Op het plein waar naast tegels ook een mooi, groen gedeelte is, zijn de kinderen in gesprek met hun Jik; 'kom je mee, zal ik je eens wat laten zien?’ Zo dagen zij zichzelf uit tot bewegingen die eerst nog spannend leken maar door zich in te leven in het verhaal als vanzelf worden gemaakt. Met een been een koprol maken op het duikelrek, op glibberige takken naar boven klimmen in de boom, een hele grote sprong maken in het zand en op een randje van boomstammetjes van de zandbak lopen. Ieder kind kiest wat hij wil en zelf aankan.

En terwijl de kinderen van de ene spannende kunst in de andere rollen, doet de leerkracht mooie observaties. Voordat ik echter verder met haar in gesprek kan komen er kinderen naar Sinterklaas om hem te vragen snel te komen kijken. Het gesprek met de leerkracht zal later die dag volgen maar nu moet Sinterklaas overal een kijkje nemen en komt de goedheiligman ogen te kort.

Andere spelkeuzes
Het poppenspel op het gedeeltelijk groene schoolplein is een plezierige en succesvolle start van de dag. Waar het zitten op de rand van de zandbak eerst nog een beetje gek is omdat de kinderen het nog niet gewend zijn, is het verhaal van Jik en Sint te interessant om zich te bekommeren om een natte jas of koude handen. Het normale buitenspel met karren en fietsen en spelen met de bal heeft een opfrisser gekregen. De omgeving met zand, struiken, een boom en randen van kleine boomstammetjes doet ertoe. De kinderen willen Jik helpen om een echte Piet te worden en die impuls helpt hen andere spelkeuzes te maken en zichzelf uit te dagen in de buitenomgeving. Het geven van spelimpulsen vanuit een verhaal met handpoppen is een krachtige manier om het spel, en in dit geval het buitenspel, van kinderen te verdiepen. Met het ervaren van hoog welbevinden en betrokkenheid wordt er geluisterd en gekeken. De kinderen verbinden zich met wat de leerkracht vertelt en laat zien, identificeren zich met het vingerpoppetje en geven zich vol overgave aan het verhaal. Het is een genot om dit te mogen ervaren. Samen met de kinderen versmelten met het verhaal, met het spel in de buitenomgeving en voelen dat dit moment er een is met een gouden randje. Dat smaakt naar meer.

En dat naar meer smaken is essentieel. Hoe meer betrokkenheid en welbevinden door rijke spelimpulsen hoe meer ontwikkeling bij het kind. In het boek 'De kracht van spel’ (Boland, Aerden, Van de Weghe en Vancraeyveldt, 2022) wordt het als volgt omschreven: ervaringen van hoog welbevinden hebben een grote invloed op de persoonsontwikkeling. Het betekent dat je, met hulp van de omgeving, erin slaagt zo met de wereld om te gaan dat er aan je basisbehoeften wordt voldaan. Het draagt bij tot de geestelijke gezondheid, het goed in je vel zitten, een positief zelfbeeld, verbondenheid, zelfvertrouwen en weerbaarheid. Betrokkenheid bevordert de exploratiedrang en staat daarmee garant voor ontwikkeling in de diepte (Boland et al., 2022). In het spel met popje Jik en Sinterklaas rekken de kinderen hun grenzen op en stemmen zij zich af op Jik die als het ware hun innerlijke stem vertegenwoordigt. Durf ik dit wel? Hoe voelt dat in mijn lijf? Wat vraagt de buitenomgeving van mij? Zo nodigt het spel met handpoppen uit tot het opdoen van rijke, fysieke spelervaringen op het plein.

Vanzelsprekend, gedeeld plezier
Tijdens lunchtijd komt in het gesprek met de leerkrachten het geïnspireerd zijn sterk naar voren. Door te genieten van de kinderen ervaren zij zelf ook veel plezier en vanuit dit plezier ontstaan er nieuwe ideeën. Vaker met handpoppen spelen, kringactiviteiten naar buiten verplaatsen en vanuit een verhaal het buitenspel stimuleren. Door een verhaal centraal te stellen kun je als leerkracht het spel binnen en buiten verdiepen en maak je ruimte voor beleving waardoor de betrokkenheid bij de kinderen toeneemt. Van het poppenspel in de kring naar kunsten doen op het plein, waarna het maken van een boek met pietenkunstjes o.i.d. een logische vervolgactiviteit kan zijn. Het verhaal van Jik en Sinterklaas ontstond thuis toen ik de poppen terugvond in een doos en er zelf even mee ging spelen. Als vanzelf kwam het plezier en kon ik door even in de huid van het kind te kruipen, passende spelactiviteiten bedenken. Door je in het kind te verplaatsen word je fantasie geprikkeld en zal je, net als Sinterklaas op het plein, handen en ogen te kort komen in de rijke spelwereld die dan ontstaat.

Marieke van Ierschot is Jonge Kind (spel)specialist en pedagoog bij Hogeschool Leiden. Als docent-onderzoeker is zij betrokken bij het lectoraat Natuur & Ontwikkeling Kind en bij de Outdoor Living & Learning Academy (OLLA). Voor het Centrum Onderwijs & Innovatie Leiden verzorgt zij workshops en nascholingstrajecten.

Literatuur:

Boland. A., Aerden.I. , Van de Weghe. J., Vancraeyveldt.C. (2022). De kracht van spel. Waar leerkrachten en kinderen elkaar ontmoeten. Amsterdam: SWP.

Tovey. H. (2011). Laat ze buiten spelen. Pleidooi voor gezonde risico's. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.