De natuur als leraar

19 oktober 2023

Gedurende dit schooljaar wandelt Marieke van Ierschot iedere maand twee dagen mee met de kleuterleerkrachten van een basisschool. Ze kijkt, ervaart en bespreekt wat ze ziet. Samen ontdekken ze hoe zij vaker buiten kunnen zijn met de kinderen. Hoe is de natuur een leraar voor deze jonge kinderen en hoe kun je hier als leerkracht op inspelen? Welke spel- en ontwikkelmogelijkheden biedt de natuur en welke handvatten helpen hierbij? Van haar ervaringen tijdens deze schooldagen doet ze regelmatig verslag in een blog met de titel: 'De natuur als leraar’. Wandel je met Marieke van Ierschot mee in dit eerste verhaal, over kleuters die een zwaargewond muisje ontdekken op het schoolplein?

Zorgzaam zijn is een belangrijke levensvaardigheid die kinderen al op jonge leeftijd leren. Zorgen voor een jonger broertje of zusje, zorgen voor oma die slecht ter been is en zorgen voor de planten die iedere week water nodig hebben. Ook op school krijgt het zorgen voor elkaar aandacht. In de klas worden regelmatig gesprekken gevoerd en spelvormen ingezet om het belang van het zorgdragen voor elkaar te benadrukken; we helpen elkaar en zorgen samen voor een fijne sfeer in de groep.

Naast uitgewerkte thema's en lessuggesties die in methodes beschreven staan en die kunnen helpen om zorgzaam zijn bespreekbaar en herkenbaar te maken, spelen leerkrachten regelmatig in op situaties waarbij zorgzaamheid zich in het spel van kinderen laat zien. Waar dit inspelen op spelsituaties zich vaak beperkt tot de omgeving in de school, biedt de buitenomgeving mooie kansen voor kinderen om zorgzaam zijn te ervaren. De natuur nodigt kinderen uit tot spelsituaties die deze kwaliteit in zich dragen. Door hier als leerkracht oog voor te hebben, kunnen rijke verhalen ontstaan waarbij kinderen verbondenheid voelen met de natuurlijke buitenomgeving. De natuur zorgt voor een rijk scala aan ervaringen uit de eerste hand die als leerstof kunnen dienen in het onderwijs (Tovey, 2011).

De buitenomgeving biedt mooie kansen voor kinderen om zorgzaam zijn te ervaren

Een bijzondere gebeurtenis op het schoolplein laat zien hoe een klein muisje zorgt voor een belangrijke, levensvormende ervaring over zorgzaamheid.

De muis
Op het schoolplein is de glijbaan weggehaald, waardoor er een grote zandberg is ontstaan. Losse tegels liggen naast het zand. Drie meisjes zitten op hun hurken bij de tegels. Aan hun houding is te zien dat ze iets gevonden hebben. Er is iets op de grond dat hun volle aandacht vraagt. Ik ben die dag bij een kleutergroep op bezoek en nieuwsgierig naar wat er te zien is loop ik samen met de leerkracht naar de kinderen en ga bij hen op de grond zitten. Door rustig bij de kinderen te gaan zitten stimuleer je als leerkracht de spelbetrokkenheid bij de kinderen (Singer e.a., 2013b in Singer en De Haan, 2017). ‘Kijk, juf, een muis!’ Naast een losse tegel ligt een muisje. De rug van het muisje is zwaargewond en het is duidelijk te zien dat hij veel pijn heeft en vecht voor zijn leven. De kinderen willen het beestje eten geven. 'Kaas’, zegt een van de meisjes, 'hij eet kaas’. ‘Zou hij kaas eten?’ vraag ik en we kijken om ons heen. Nee, het muisje eet vast iets anders want hier op het plein is geen kaas te vinden. Er ontstaat een gesprek over wat een muis zou eten en wat hij nu nodig heeft. De kinderen zien dat hij veel pijn heeft en willen het muisje aaien. Het kleine diertje roept in al zijn kwetsbaarheid ontroering op en de kinderen kunnen zich goed voorstellen hoe naar het is om zo veel pijn te hebben. ‘Misschien moeten we blaadjes over hem heen leggen?’ oppert een van de meisjes. Meteen worden er een paar blaadjes verzameld en over het muisje heen gelegd. Ik vraag wat het muisje nog meer nodig heeft en samen bedenken we dat een rustig plekje fijn zou kunnen zijn voor hem. Heel voorzichtig tillen we het muisje op een schep en leggen hem onder de bosjes. Ik vraag mij af hoe lang hij nog te leven heeft. Het muisje dat met zijn laatste krachten probeert te lopen fascineert de kinderen. Tijdens het buitenspelen kijken de kinderen regelmatig of het beestje er nog ligt. Misschien herkennen ze iets van zichzelf in het muisje. Pijn hebben, weg willen, kwetsbaar zijn. Als we 's middags weer buiten zijn komen de drie meisjes naar ons toe. Een van hen heeft een bakje in haar hand waar het muisje op zijn rug in ligt. Hij is overleden aan zijn verwondingen. Het beestje wordt voorzichtig op zijn hoofdje geaaid en zachtjes teruggelegd op de veilige plek bij de bosjes. Dag muisje, rust zacht.

Ieder verhaal biedt aanleiding om met de kinderen in gesprek te gaan zodat zij hun eigen verhaal kunnen vertellen

Hoe klein het muisje ook is, zo groot is de ervaring voor de kinderen in dit verhaal. Het muisje, vechtend voor zijn leven, roept bij de kinderen direct gevoelens op van genegenheid; voor dit gewonde beestje moet gezorgd worden. Door deze gebeurtenis ontstaan er ook vragen bij de kinderen. Hoe is hij gewond geraakt, wat zou hij eten, waar is zijn huis en waar is de rest van zijn familie? Zo is het kwetsbare muisje op dat moment hun leraar. Hij stelt als het ware vragen en ‘vertelt’ zijn verhaal over zorgzaam zijn aan de kinderen. Het verhaal van een ongeluk krijgen, pijn lijden en ervaren dat er voor je gezorgd wordt. Het verhaal van leven en dood en afscheid nemen. Het verhaal van alleen zijn en weten dat je familie hebt en het verhaal van kijk eens, er wonen buiten nog meer beestjes waar we goed voor kunnen zorgen. En ieder verhaal biedt aanleiding om met de kinderen in gesprek te gaan zodat zij hun eigen verhaal kunnen vertellen. Zo voelen ze zich serieus genomen, dat wat zij inbrengen wordt gezien en doet ertoe. Het samen aandachtig onderzoeken waar en hoe muizen eigenlijk leven en ontdekken dat er in het groen op het schoolplein meer te beleven is dan eerst werd gedacht, zorgt ervoor dat de kinderen zich verbonden voelen met het verhaal, met elkaar en met de natuurlijke omgeving.

Zorgzaamheid
Zorgzaam zijn. De vondst van het gewonde muisje op het plein laat zien hoe je samen met de kinderen met aandacht waar kunt nemen en de ander in al zijn kwetsbaarheid kunt zien. Ik zie jou, ik luister naar je en neem je waar met mijn hart en vanuit deze verbinding kan ik er voor je zijn en begrijpen wat je nodig hebt. Je bent van waarde en misschien lukt het je nog niet alleen maar ik ben er voor je en sta je bij. Als je je als mens gedragen weet kun je het leven aan. Je ervaart veerkracht en vertrouwen; het kan een tijd moeilijk zijn maar het komt weer goed. Zorgzaam zijn is een basisactiviteit van het leven. Het zorgen doe je niet alleen om anderen te ondersteunen, maar ook omdat ze voor jou van waarde zijn. Als het hun niet goed gaat, gaat het jou ook niet goed (Beurskens, Van Der Linde en Baart, 2020). In het zorgzaam zijn en zorgdragen voor jezelf en voor de ander, als diep, menselijk verlangen, zit het weten en voelen dat je er mag zijn. Je doet ertoe en er wordt voor je gezorgd. En als je je gezien en gehoord voelt is het leven de moeite waard.

Het ontvankelijk kunnen zijn voor een rijke ervaring als deze vraagt van jou als leraar dat je ziet wat de pedagogische betekenis en het pedagogisch belang is van de situatie.

Het muisje op het schoolplein is een mooi voorbeeld van een situatie die zich plotseling voordoet tijdens het buitenspelen. Als leerkracht ben je hier niet op voorbereid en voordat je het weet ga je kort in op de gebeurtenis en pak je daarna in de klas het voorbereide programma van die dag weer op. Je hoofd is alweer bij de volgende activiteit en bij alles wat er die dag moet gebeuren. Het ontvankelijk kunnen zijn voor een rijke ervaring als deze vraagt van jou als leraar dat je ziet wat de pedagogische betekenis en het pedagogisch belang is van de situatie. Je bent je bewust van hoe je kunt handelen op een omzichtige, discrete manier (Van Manen, 2014). Het is best uitdagend om op het plein de plek van overzicht en toezicht houden te verruilen voor het met aandacht kijken naar en volgen van kinderen. Je bent vaak niet anders gewend en het door de knieën gaan om het spel te volgen zorgt ervoor dat je misschien even minder zichtbaar bent voor een aantal kinderen. Het is dan ook raadzaam om het met hen te bespreken. Kinderen zijn van nature nieuwsgierig en komen graag kijken naar wat de juf of meester aan het doen is. Buiten zijn op het plein betekent niet alleen rennen en fietsen, maar ook dat je samen gaat onderzoeken, experimenteren en ontdekken. En het muisje bij de losse tegels liet duidelijk zien wat voor moois daaruit voort kan komen.

Marieke van Ierschot is Jonge Kind (spel)specialist en pedagoog bij Hogeschool Leiden. Als docent-onderzoeker is zij betrokken bij het lectoraat Natuur & Ontwikkeling Kind en bij de Outdoor Living & Learning Academy (OLLA). Voor het Centrum Onderwijs & Innovatie Leiden verzorgt zij workshops en nascholingstrajecten.

Literatuur:

Beurskens. E, Van der Linde. M, Baart. A. (2020). Praktijkboek Presentie. Bussum: Coutinho.

Singer. E, De Haan., D. (2017). Speels, Liefdevol en Vakkundig. Theorie over ontwikkeling, opvoeding en educatie van jonge kinderen. Amsterdam: SWP

Tovey. H. (2011). Laat ze buiten spelen. Pleidooi voor gezonde risico's. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

Van Manen. M. (2014). Weten wat te doen wanneer je niet weet wat te doen. Nivoz.