Burgerschapsvorming in de klas: ‘Terra Nova is er uit maatschappelijke, democratische noodzaak. Zolang die er is, zijn we niet uitgespeeld.’

8 november 2017

Stel, je leeft op een onbewoond eiland met vijf anderen. Met wie deel je de vis? Hoe lang zorg je voor een zieke kampgenoot? Het is de premisse van het spel Terra Nova Minimaatschappij, gemaakt om kinderen en jongeren op een andere manier kennis te laten maken met burgerschapsvorming. ‘Door de spelvorm zijn alle deelnemers gelijkwaardig: iedereen speelt volgens dezelfde regels en er is geen voorkennis vereist’ vertelt Lisa Hu, afgestudeerd aan de Design Academy en het centrale brein achter het gewilde burgerschapsspel. Het is slecht één van de elementen die de grote interesse in het spel verklaren. Rob van der Poel sprak Hu over de achtergrond en totstandkoming van het spel.

Dit verhaal maakt tevens deel uit van het e-book (64 pagina's) dat is samengesteld door stichting NIVOZ en via deze link gratis is te downloaden. Het is het tweede nummer uit een reeks waarin we het begrip Volwassenheid onderzoeken en de betekenis voor onderwijspraktijk en pedagogisch handelen. Het e-book benadert volwassenheid vanuit een democratisch perspectief. 

 

Burgerschapsvorming is hot. Steeds meer mensen vragen zich af hoe we controversiële onderwerpen bespreekbaar kunnen maken en hoe we kinderen en jongeren actief kunnen betrekken bij maatschappelijke uitdagingen. Sinds 2006 zijn scholen verplicht iets burgerschapsvorming voor leerlingen te doen, maar in de praktijk is dit niet altijd even makkelijk: voor jonge kinderen zijn zaken als participatie en democratische houdingen maar abstract en ook voor jongeren blijft het vaak een ver-van-hun-bed-show.

Lisa Hu (25) pikte de signalen op, nog voordat ze als ontwerpster in 2014 afstudeerde in Eindhoven. ‘Ik zag de verlegenheid onder docenten om maatschappelijke thema’s te bespreken en de behoefte aan handvatten.’ Anders dan traditionele ontwerpers besloot ze het over een andere, meer sociale en democratische boeg te gooien. Hu ging in gesprek met leraren en leerlingen, honderden in de afgelopen vier jaar. Ze stelde vragen en kwam met nieuwe, verdiepende vragen terug. ‘Het is dan ook wezenlijk om te stellen dat dit burgerschapsspel niet door mij is bedacht, maar tot stand is gekomen dankzij heel veel kinderen, jongeren en leerkrachten. Via een aantal testbordspelen is er op allerlei scholen fanatiek gespeeld, meegedaan en meegedacht.’

‘Design thinking’ en ‘co-design’ zijn de termen die in de ontwerpwereld gangbaar zijn en die ook voor Hu als social designer de basis vormden voor zowel de ontwikkeling van het spel Terra Nova, als voor de wijze waarop het spel inhoudelijk vorm kreeg en gespeeld dient te worden. ‘Je ontwerpt niet iets leuks vóór een eventuele opdrachtgever, maar je werkt mét betrokken partijen aan een oplossing, vanuit een maatschappelijke vraag, dilemma of urgentie. Je verdiept je in de wereld van de doelgroep en zoekt vanuit daar met hen naar mogelijkheden en creatieve oplossingen. Je creëert als het ware momenten om samen verder te komen.’

Zo ook in het spel. Met Terra Nova vormen leerlingen in teams van vijf op een onbewoond eiland hun eigen minimaatschappij. Ze ervaren wat het betekent om deel uit te maken van een samenleving door er zelf aan deel te nemen en te mogen besturen. In plaats van bestuurlijke taal en ingewikkelde theorie gebruikt Terra Nova metaforen: op het eiland verandert de situatie of vinden er onverwachte gebeurtenissen plaats. Met wie deel je de gevangen vis? Hoe lang zorg je voor een zieke kampgenoot? Ben je bereid jouw eiland te delen met nieuwelingen?

Terra Nova maakt lastige thema's op een veilige manier bespreekbaar en voorstelbaar. ‘Op dit eiland staat niets vast en wordt alles bevraagd,’ zegt de Utrechtse Lisa Hu. ‘De grote uitdagingen van de samenleving komen op dit bord voorbij en stellen je moreel kompas op de proef. Kinderen verkennen hun eigen mening en die van de ander. Volwassenen zien sociale vraagstukken en hun eigen basiswaarden in een nieuw licht. En belangrijk, door de spelvorm zijn alle deelnemers gelijkwaardig: iedereen speelt volgens dezelfde regels en er is geen voorkennis vereist. Jong en oud, wit of donker, praktisch of universitair geschoold. Ieders stem telt even zwaar mee.’ Als uitverkoren deelnemer aan de Nationale Denktank 2015 – Het leren van de toekomst  – kon ze zich al eens verder verdiepen in leertheoriëen, onderwijsvisies en filosofie. Het werk van Gert Biesta was onderweg een inspiratiebron, zoals Johannes Visser dat al eens beschreef in een reportage op De Correspondent (Zo kan het onderwijs kinderen wél tot kritische burgers opleiden). En – zegt ze – ook het klassieke boek Theory of Justice uit 1971 van de Amerikaanse politiek-filosoof John Rawls vormde een belangrijke, legitimerende bron onder het bordspel en in de vragen. ‘Want wat is eerlijk, wat is rechtvaardig? Daar is nooit één antwoord op te geven, daarover moet je met elkaar in gesprek.’

En dan nog, zegt Lisa Hu, wat doe je als vijf mensen vinden dat nieuwkomers terug de zee op moeten of – erger – een kogel door de kop moeten krijgen? ‘Want dat maak je soms mee.’ Daar komt een verantwoordelijkheid van een spelbegeleider om de hoek kijken. Natuurlijk mag hij niet sturen, maar hij kan de spelers wel stimuleren dieper na te denken, bijvoorbeeld door gebruik te maken van zes discussiekaarten die open op tafel liggen: Waarom denk je dat dit de eerlijkste oplossing is? Hoe weet je of dit klopt? Welke nadelen kan het hebben? Wat voor opties zijn er nog meer? Is dit goed voor iedereen? Wanneer weten we dat?

Een begrip als inclusiviteit krijgt binnen het spel Terra Nova betekenis. Kinderen, jongeren en volwassenen - je kunt het met iedereen tegelijk spelen - zien verbanden en krijgen inzicht in de dagelijkse werkelijkheid, met hun eigen praktijk en realiteit. Dat is niet eenvoudig en – om niet te zeggen - soms een onmogelijk voelende opgave. ‘Daarom begeleid ik leraren in het vormen van hun (burgerschaps)aanpak, maar voor een bepaald dilemma of situatie kun je daarnaast ook te rade gaan bij andere leraar-spelleiders, voorbij je woonplaats of buurthuis.’

Gelijk met de lancering van het fysieke spel biedt Terra Nova namelijk een digitale ruimte waarin spelers hun ervaringen en dilemma’s op digitale prikborden, of aanvullende vragen kunnen stellen en delen. Handig om het denken te verdiepen en het spel te verrijken. ‘En een community draagt ook weer bij aan een tweede editie,’ zegt Lisa Hu. ‘Dit spel is er omdat er behoefte aan is, omdat het toegankelijk is en omdat het van iedereen kan zijn en moet blijven. Het heeft een maatschappelijke, democratische waarde. Zolang die er is zijn we niet uitgespeeld.’

Rob van der Poel is verbonden aan NIVOZ-platform hetkind.

Meer over Terra Nova

• Het burgerschapsspel is tot stand gekomen dankzij crowdfunding en donaties. Daarnaast ontving Lisa Hu een geldprijs van de ASN bank waarmee ze de eerste editie kon financieren.
• Lisa Hu heeft de stichting Terra Nova opgericht voor democratisch design.
• Op 30 november 2017 was de lancering van Terra Nova Minimaatschappij in De Balie in Amsterdam.
• Meer over Terra Nova en het werk van Lisa Hu op www.lisahu.nl en via de Facebookpagina en de nieuwsbrief.