Burgerschapsonderwijs als brug naar inclusie: omgaan met culturele diversiteit in de klas

24 april 2025

Ongeveer een jaar geleden, aan het begin van een les bewegingsonderwijs, kwam één van zijn leerlingen naar docent Tom van Donselaar toe en vertelde dat hij zich niet fit voelde vanwege de ramadan. Hij legde uit dat hij overdag vastte en daardoor minder energie had, waardoor hij niet volop kon meedoen aan de gymles. Tom wilde begrip tonen en hem ondersteunen, dus hij gaf aan dat de jongen mocht deelnemen binnen zijn mogelijkheden en gerust even kon uitrusten als dat nodig was. Op dat moment leek dit een goede oplossing, maar al snel merkte Tom dat andere leerlingen hier vragen over hadden. Ze begrepen niet waarom hij op de bank zat en uitten hun frustratie, omdat zij wel volop meededen. Sommigen vonden het oneerlijk en vroegen zich af waarom hij een uitzondering kreeg.

Ik merkte dat ik niet goed wist wat juist was om te doen. Moest ik ingrijpen? Of moest ik de leerlingen juist zelf laten uitzoeken hoe ze hiermee om wilden gaan? Hoe kon ik dit gesprek begeleiden, zonder dat de leerling zich buitengesloten voelde, maar ook zonder de andere kinderen het gevoel te geven dat ze geen vragen mochten stellen? Ik probeerde de situatie uit te leggen, door aan te geven dat de jongen minder energie had omdat hij vanwege de ramadan overdag niet mocht eten. Maar het ongemak bleef hangen. Dit moment maakte me er bewust van hoe ingewikkeld het kan zijn om als docent culturele diversiteit bespreekbaar te maken in de klas. Hoe zorg je ervoor dat leerlingen hun eigen normen en gewoontes begrijpen, en tegelijkertijd die van anderen respecteren?

De (ingewikkelde) rol van culturele diversiteit in de klas
Ik ben niet de enige die worstelt met culturele diversiteit binnen het onderwijs, zo blijkt uit het verhaal van Sabrina Alhanachi. In het artikel ‘Een cultureel responsieve leraar: hoe word ik het en wat vraagt het?’ beschrijft zij hoe docenten vaak onvoldoende zijn voorbereid op het lesgeven in een cultureel diverse of meertalige klas.

Alhanachi geeft aan dat slechts 17% van de Nederlandse docenten zich hier goed voor voelt toegerust, terwijl diversiteit in de klas steeds vaker maatschappelijke uitdagingen met zich meebrengt. Dit blijkt onder andere uit de aanhoudende, verschillende behandeling van leerlingen met en zonder migratieachtergrond. Zo voelen leerlingen met een migratieachtergrond zich vaak minder thuis op school en worden ze ook vaker geconfronteerd met lage verwachtingen van docenten, wat bijdraagt aan onderwijsongelijkheid (Elffers et al., 2016).

Deze uitdagingen zijn niet los te zien van de bredere vraag hoe culturele diversiteit zich manifesteert in het klaslokaal en welke impact dit heeft op het onderwijsproces. [Zie kader]

De cultureel diverse klas: kansen en risico’s Culturele diversiteit verwijst naar de aanwezigheid van verschillende etnische, religieuze, linguïstische en sociale groepen binnen een klaslokaal en hoe deze met elkaar interacteren (Banks, 2016). De cultureel diverse klas brengt zowel kansen als risico’s met zich mee. Zo brengen leerlingen uiteenlopende perspectieven mee, waardoor zij van elkaar kunnen leren. Een diverse klas kan het onderlinge intercultureel begrip vergroten, creativiteit en innovatie stimuleren, en zorgen voor een betere voorbereiding op de multiculturele samenleving. Door verschillende normen, waarden en communicatiestijlen kunnen er echter ook misverstanden of spanningen ontstaan. Samen met het eerdere gesignaleerd verschil in onderwijskansen kan dit van invloed zijn op het leerproces van individuele leerlingen.

De rol van burgerschapsonderwijs in een diverse samenleving
Burgerschapsonderwijs biedt een waardevolle kans om leerlingen bewust te maken van culturele diversiteit en hen te leren hier op een respectvolle en open manier mee om te gaan. Het speelt een cruciale rol in het voorbereiden van leerlingen op hun rol in de samenleving en bevordert sociale cohesie door hen te leren omgaan met diversiteit, verschillende perspectieven te waarderen en actief bij te dragen aan een inclusieve gemeenschap (Bron et al., 2009). Daarnaast stelt het leerlingen in staat om niet alleen de bestaande sociale en culturele structuren te begrijpen, maar ook kritisch na te denken over inclusie en gelijkwaardigheid.

De Winter (2017) benadrukt, dat het van belang is dat onderwijs niet alleen maatschappelijke uitdagingen benoemt, maar ook perspectief en vertrouwen biedt. Een pedagogiek van hoop helpt leerlingen om verschillen niet als obstakels te zien, maar als kansen voor groei en samenwerking. Door actief aandacht te besteden aan verschillende perspectieven en ervaringen, draagt burgerschapsonderwijs bij aan een schoolcultuur waarin alle leerlingen zich gezien en gewaardeerd voelen. Daarnaast helpt het bij het herkennen en bevragen van stereotypen en vooroordelen, wat bijdraagt aan positieve interetnische relaties en een groter gevoel van wederzijds begrip. Wanneer leraren zelf een inclusieve en multiculturele houding uitdragen, heeft dit bovendien een positieve invloed op hoe leerlingen omgaan met diversiteit in en buiten de school.

Maar… hoe dan?!
Maar hoe geef je dit in de praktijk gestalte? Dat is vaak makkelijker gezegd dan gedaan. Onderstaand beschrijf ik vijf praktische tips, die de leraar kunnen helpen om culturele diversiteit vorm te geven in het burgerschapsonderwijs.

1. Richt je niet alleen op kennisoverdracht

Burgerschapsonderwijs moet verder gaan dan enkel kennisoverdracht over democratische waarden en instituties; het draait ook om het ontwikkelen van vaardigheden zoals kritisch denken, empathie en het voeren van respectvolle dialogen (Biesta, 2011). In een cultureel diverse klas is het daarbij essentieel dat de focus ligt op het omgaan met verschillen, in plaats van enkel feiten over culturen over te dragen. Zo kan een docent bijvoorbeeld leerlingen in duo’s een gesprek laten voeren waarin ze elkaars achtergrond, tradities of overtuigingen verkennen. Door hierop te reflecteren, ontdekken ze overeenkomsten en verschillen en leren ze hoe deze hun wereldbeeld beïnvloeden. Dit vraagt om erkenning van de sociale en culturele achtergronden van leerlingen en een onderwijsaanpak die hierop inspeelt. Differentiatie in het onderwijs kan bijdragen aan een gevoel van vertegenwoordiging en stimuleert wederzijds begrip (Denessen, 2017). Daarnaast is diversiteitscompetentie, oftewel het effectief communiceren en samenwerken met mensen van verschillende achtergronden, een belangrijk doel van burgerschapsonderwijs (Hoffman & Verdooren, 2018). Door deze bredere benadering krijgen leerlingen niet alleen kennis mee, maar ook de praktische vaardigheden om in een diverse samenleving respectvol en constructief met elkaar om te gaan.

2.  Gebruik divers lesmateriaal met aandacht voor meerdere perspectieven

Streef ernaar dat het lesmateriaal binnen het gegeven burgerschapsonderwijs de diversiteit van de samenleving weerspiegelt. Dit zorgt ervoor dat leerlingen zich erkend en vertegenwoordigd voelen. Het stimuleert tevens begrip voor andere perspectieven. Dit kan onder meer worden bereikt door literatuur en verhalen van auteurs met diverse achtergronden op te nemen en door voorbeelden en casussen te gebruiken die verschillende culturele invalshoeken belichten Aandacht voor diversiteit bereik je ook door historische en maatschappelijke thema’s vanuit meerdere perspectieven te benaderen, en door het ‘neutraal’ bespreken van diverse religieuze en levensbeschouwelijke opvattingen, dus zonder deze te problematiseren (Franken, 2017).

Sabrina Alhanachi benadrukt dat lesstof niet alleen vrij moet zijn van stereotypen, maar ook actief ruimte moet bieden voor diverse perspectieven (Nivoz artikel | Een cultureel responsieve leraar: hoe word ik het en wat vraagt het?). Alhanachi noemt dit ‘culturele responsiviteit in het formele curriculum’. Dit gaat verder dan alleen representatie; het vraagt om een kritische blik op het lesmateriaal dat je als school gebruikt. En op de wil en het vermogen van de docent om eventuele vooroordelen te herkennen, bespreekbaar te maken én te ontkrachten.

3. Creëer een veilige gesprekscultuur en stimuleer kritisch denken

Een veilige gesprekscultuur is essentieel binnen burgerschapsonderwijs om leerlingen te leren respectvol om te gaan met culturele diversiteit. Actieve werkvormen zoals dialogische gesprekken, socratische discussies en simulaties helpen leerlingen verschillende perspectieven te verkennen en ontwikkelen hun vaardigheden om respectvolle dialogen te voeren (Biesta, 2011). Duidelijke gespreksregels, zoals luisteren naar anderen en open vragen stellen, bevorderen een inclusieve omgeving (Leenders, Veugelers & De Kat, 2008).

Daarnaast draagt burgerschapsonderwijs bij aan de ontwikkeling van kritisch denken en empathie. Door dilemma’s en rollenspellen leren leerlingen zich in te leven in andere perspectieven en ethische vraagstukken te beargumenteren. Reflectievragen zoals ‘Hoe zou jij je voelen in deze situatie?’ versterken hun vermogen om zich in anderen te verplaatsen. Denessen (2017) benadrukt dat onderwijs leerlingen zowel kritisch als empathisch moet leren omgaan met diversiteit. Dit vraagt om een ruimte waarin zij zich vrij voelen om hun ervaringen te delen en waarin leraren hen ondersteunen bij het ontwikkelen van een respectvolle en inclusieve houding.

4. Breek door de schoolmuren

Burgerschapsonderwijs komt pas echt tot leven wanneer leerlingen buiten het klaslokaal de maatschappij ervaren. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat activiteiten zoals gastlessen, excursies en maatschappelijke projecten de betrokkenheid en vaardigheden van jongeren op dit gebied aanzienlijk versterken. Dit is waarom minister Bussemaker en staatssecretaris Dekker in 2017 in een Kamerbrief pleiten voor de samenwerking met maatschappelijke, sportieve en culturele organisaties. Bijvoorbeeld door interculturele uitwisselingen, zoals gastsprekers uit diverse gemeenschappen. Of met vrijwilligersprojecten waarin leerlingen direct in contact komen met andere culturen en maatschappelijke vraagstukken. Door via burgerschapsonderwijs de schoolmuren te doorbreken, leren leerlingen niet alleen over culturele diversiteit, maar ervaren ze het uit de eerste hand. Dit draagt bij aan een breder wereldbeeld en meer inlevingsvermogen.

5. Geef burgerschapsonderwijs een plek

Tot slot wil ik pleiten voor een bewuste en structurele plek voor burgerschapsonderwijs in het curriculum. Het is verleidelijk om burgerschapsvorming over te laten aan het ‘verborgen’ curriculum – de lessen die worden geleerd maar niet expliciet worden benoemd in scholen, zoals normen, waarden en overtuigingen, maar expliciete aandacht is noodzakelijk. Bram Eidhof pleit er bovendien voor om burgerschapsonderwijs zowel zichtbaar in de lessen als in de bredere schoolcultuur te verankeren (Nivoz artikel | Gieten we burgerschapsonderwijs in een vak of behoort het tot de schoolcultuur? Allebei natuurlijk!). Schoolleiders kunnen een groot verschil maken door hier ruimte voor te creëren. Leerlingen krijgen zo de kans om culturele diversiteit niet alleen te begrijpen, maar ook actief te ervaren en te waarderen. Dit draagt bij aan een inclusieve leeromgeving én het bereidt hen beter voor op de samenleving.

Conclusie
Culturele diversiteit in de klas brengt zowel uitdagingen als kansen met zich mee. Scholen kunnen een veilige en verrijkende leeromgeving creëren door bewust om te gaan met verschillen en door inclusieve onderwijsstrategieën toe te passen. Burgerschapsonderwijs biedt een krachtig middel om leerlingen te leren omgaan met diversiteit en zich voor te bereiden op een inclusieve samenleving. Burgerschapsonderwijs kan daarmee ook als brug tot inclusie gezien worden, in én buiten de klas. Het is aan scholen en leerkrachten om deze kans te grijpen en diversiteit niet als een obstakel, maar als een waardevolle bron van kennis en groei te beschouwen.

Tom van Donselaar is een onderwijsprofessional met een achtergrond in pedagogische wetenschappen en bewegingsonderwijs. Momenteel volgt hij de master Onderwijs & Innovatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zijn passie ligt bij onderwijsontwikkeling en het creëren van inclusieve en inspirerende leeromgevingen.
 

Literatuurlijst

Banks, J. A. (2016). Cultural Diversity and Education: Foundations, Curriculum, and Teaching.

Bron, J., Veugelers, W., & Van Vliet, E. (2009). Leerplanverkenning Actief Burgerschap. Handreiking voor Schoolontwikkeling. SLO. http://repository.uvh.nl/bitstream/handle/11439/296/WVLeerplanverkenning-actief-burgerschap.pdf

Biesta, G. J. J. (2011). Learning Democracy in School and Society: Education, Lifelong Learning, and the Politics of Citizenship. http://ci.nii.ac.jp/ncid/BB16938875

Denessen, E. (2017). Verantwoord omgaan met verschillen: Sociaal-culturele achtergronden en differentiatie in het onderwijs (oratie). Leiden: Universiteit Leiden.

Elffers, L., Dronkers, J., van de Werfhorst, H., van der Velden, R., & Karsten, S. (2016). Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen. Socialisme en Democratie, 73(2), 48-55.

Hoffman, E. M., & Verdooren, A. (2018). Diversiteitscompetentie: niet culturen, maar mensen ontmoeten elkaar.

Franken, L. (2017). Coping with diversity in Religious Education: an overview. Journal Of Beliefs And Values, 38(1), 105–120. https://doi.org/10.1080/13617672.2016.1270504

Leenders, H., Veugelers, W., & De Kat, E. (2008). Teachers’ views on citizenship education in secondary education in The Netherlands. Cambridge Journal Of Education, 38(2), 155–170. https://doi.org/10.1080/03057640802063106

Winter, de, M. (2017). Pedagogiek Over Hoop. Het onmiskenbare belang van optimisme in opvoeding en onderwijs. Afscheidsrede als Faculteitshoogleraar Maatschappelijke Opvoedingsvraagstukken aan de Universiteit Utrecht.