Boekbespreking - De kracht van reflectie

4 juni 2019

'En waarom leef jij het hele jaar uit jouw koffer, zet je alles opzij om je het wit voor de ogen te trainen en in ben je in jouw vrije (vlieg)tijd nog bezig met dat schaatsen van jou?’, vraag ik. Jaren geleden zit ik met onder anderen de schaatsers Mark Tuitert, Simon Kuipers, Marianne Timmer en Annette Gerritse in het vliegtuig op weg naar Pisa. De sporters bereiden zich op een Italiaans zomerkamp voor op het nieuwe schaatsseizoen. Tijdens de vlucht is de ploeg bezig om beelden van hun wedstrijd en/of training aandachtig te analyseren. Simon Kuipers antwoordt: ’Om elke dag beter te worden.’ Mark Tuitert wordt in 2010 Olympisch kampioen op de 1.500 meter...

Elke dag beter worden… Dat willen leraren ook en er zijn veel manieren om dat te realiseren. Ze professionaliseren zich door te lezen, critical friends in hun praktijk toe te laten, door collegiale consultatie en nog veel meer. Leren door ervaringen in de eigen praktijk door middel van reflectie daarop blijkt veel leermomenten op te leveren voor leraren, zowel voor de praktijk van de volgende dag als op de lange termijn. Over reflectie is een nieuw boek van Fred Korthagen en Ellen Nuyten verschenen: De kracht van reflectie, Een sleutel voor de ontwikkeling van leraren (2019)

Een beschouwing van het boek
Het leraarschap levert een schat aan ervaringen op en reflectie is een sleutelbegrip voor leraren om deze ervaringen zo te benutten dat ze sterkere professionals worden, schrijven Korthagen en Nuyten. Reflectie levert immers systematiek én inspiratie in leerprocessen op, waarmee leraren nieuwe inzichten en handelingsmogelijkheden verkrijgen. In de loop der jaren zijn vele aanpakken en inzichten ontwikkeld die reflectie concreet en inspirerend maken. ‘De kracht van reflectie’ laat concrete werkwijzen zien, waarvan aangetoond is dat ze mensen enthousiast maken voor reflectief leren en hen helpen een sterkere professional te worden. Ook wordt beschreven hoe het leren reflecteren opgebouwd kan worden in de lerarenopleiding en hoe de ontwikkeling van persoonlijke professionaliteit aandacht kan krijgen. Het boek steunt op het werk van vele collega-opleiders en –onderzoekers.

Een verkenning van het begrip reflectie
Reflecteren is om een aantal redenen belangrijk, maar niet alle vormen van reflectie leveren evenveel op. Het is daarom relevant om aandacht te besteden aan het ontwikkelen van de reflectievaardigheid (leren reflecteren) Maar wat is reflectie en wat is de waarde voor het leraarschap? Professionals reflecteren regelmatig over werkervaringen om te leren van hun ervaringen. Dat is een professionele basishouding en als het om reflectie gaat, noemen we dit een reflectieve houding.

Het vermogen om te reflecteren is ook een vaardigheid, immers door oefening word je vaardiger. Door kennis op te doen over vormen van reflectie, die meer of minder opleveren, kun je beter leren reflecteren. Al te vaak zoeken mensen voor een probleem een snelle oplossing, vaak zonder dat het probleem helder is en vaak vanuit de focus op wat niet goed ging. Deze snelle vormen zijn niet altijd succesvol.

Krachtgerichte reflectie
Krachtgerichte reflectie, het fundament van dit boek, gaat uit van succeservaringen waardoor iemand zich bewuster wordt van zijn sterke kanten, die houvast en zelfvertrouwen geven.

Reflectie maakt leraren tot sterkere professionals, in tegenstelling tot routinematig handelen. Opbrengsten van reflectie kunnen liggen in:

• Meer inzicht in onderwijssituaties verkrijgen
• Ontwikkelen van nieuwe handelingsmogelijkheden en effectiever gedrag
• De ontwikkeling van een onderwijsvisie
• De ontwikkeling van de persoonlijke, professionele identiteit (leren over zichzelf)
• Het verbinden van theorie en praktijk
• Versterkt gevoel van competentie
• Versterkt gevoel van autonomie
• De ontwikkeling van een doorgroeibekwaamheid
• Meer vermogen om zich te verantwoorden voor het eigen handelen
• Het beter in staat zijn tot professionele uitwisselingen die bijdragen aan onderwijsontwikkeling
• Het beter kunnen ondersteunen van reflectie bij leerlingen

Werken met het reflectiemodel
Korthagen en Nuyten onderscheiden twee vormen van reflectie: gedragsgerichte reflectie (wat moet ik doen?), vergelijk Senge e.a. (2004) en betekenisgerichte reflectie (wat is er precies aan de hand?), die meer oplevert, maar wel het doorlopen van de vijf reflectiestappen veronderstelt. Tevens wordt ingegaan op het verbinden van reflecties met professionele kaders, bij het verder ontwikkelen van de reflectievaardigheid en bij reflectie in actie.

Bij de betekenisgerichte reflectie gaat het erom de processen te begrijpen die ten grondslag liggen aan onderwijssituaties. Relevante vragen zijn onder andere:

• Welke aspecten waren essentieel voor het goed of juist niet goed verlopen van de situatie?
• Welke rol speelde ik (de leraar) daarin en wat was de invloed van anderen (de leerlingen, de context)? Daardoor kan een leraar beter de verbanden tussen verschijnselen zien, betere ideeën krijgen over ander gedrag en meer kwaliteit van handelen. Tegelijkertijd biedt de betekenisgerichte reflectie meer inzicht in andere, toekomstige situaties, doordat de leraar de essentie van bepaalde verschijnselen gaat zien en oorzaken van gebeurtenissen beter begrijpt.

Er zijn vijf stappen te onderscheiden:

Stap 1: handelen (ervaring) het is de moeite waard om van de ervaring te leren.

Stap 2: terugkijken naar wat is gebeurd

Stap 3: analyseren wat belangrijk was in de situatie

Stap 4: een voornemen articuleren voor de volgende keer

Stap 5: uitproberen in een nieuwe situatie

De auteurs bevelen aan om vroeg in de professionele ontwikkeling te leren om volgens deze vijf stappen te reflecteren. De leraar leert erdoor om veel verschillende situaties te doorzien, zoals verschillende begeleidingssituaties, samenwerking met collega’s, reflecteren over een langere periode en de eigen onderwijsvisie te verhelderen.

Het verbinden van reflecties met professionele kaders, zoals pedagogiek, vakdidactiek of onderwijskunde, maken ze krachtiger. De verbinding van praktijk en theorie is voor de lerarenopleiding van belang, maar is ook een belangrijk principe voor scholen die een bepaald onderwijsconcept hanteren en die de toepassing van dit concept in de praktijk willen versterken.

Praktische inzichten
Praktijkmensen hebben echter meer aan een theorie met een kleine t: praktische inzichten die concreet bruikbaar zijn en dus dicht bij het dagelijks handelen staan, schrijven Korthagen en Nuyten in de paragraaf over verdieping en wetenschappelijke verantwoording. Daarom benadrukt het basismodel voor reflectie het belang van bewustwording van wat essentieel is in praktische situaties. Reflectie gaat niet alleen over rationele analyse, maar naast het denken zijn ook over voelen en willen belangrijke bronnen voor het doen. Siegers (2002) benadrukt dat reflectie mensen kan helpen om zich bewust te worden van de eigen interne bronnen en om het denken, voelen, willen en handelen beter op elkaar af te stemmen. Dit sluit aan bij de theorie van de psycholoog Epstein: meer bewust worden van het feit dat denken, voelen en handelen elkaar wederzijds beïnvloeden. Gevoelens hebben een belangrijke signaalfunctie; het willen is het gebied van de menselijke motivatie die vaak aangestuurd wordt door de drie basisbehoeften autonomie, competentie en verbondenheid (Self Determination Theory van Deci en Ryan)

Het begeleiden van reflectie
Centraal in het derde hoofdstuk staat de vraag hoe een leraar in staat gesteld kan worden door een coach of opleider om zelfstandig te reflecteren. Als iemand een ander wil coachen, is het van fundamenteel belang dat de coach zelf ervaring heeft met systematische reflectie en de eigen gewoontepatronen bij het reflecteren kent, zo nodig heeft aangepast. Daarmee is de basis gelegd om anderen te ondersteunen bij reflectie. Korthagen heeft al in 1982 een reflectiemodel ontworpen met de bijbehorende coaching-vaardigheden, die opnieuw zijn opgenomen in dit hoofdstuk:

• helpen bij het creëren van een geschikte leerervaring
• zonder oordelen luisteren, inlevingsvermogen hebben, authentiek en concreet zijn, bijvoorbeeld door ‘wat-, wanneer-, hoe-vragen’ te stellen, altijd 'ik' gebruiken en waarom-vragen vermijden
• kunnen en durven confronteren
• generaliseren van de opgedane kennis en helder benoemen van essentiële aspecten ten behoeve van de bewustwording.
• helpen bedenken van alternatieven en maken van een keuze
• daarnaast kunnen zwijgen en de verbinding leggen met een professioneel kader
• ondersteunen van het leren leren.

Ondersteunen van reflectie
De betekenisvolle reflectie wordt bevorderd als collega’s elkaars reflectie kunnen ondersteunen. Mede daardoor ontwikkelen de betrokkenen eigenaarschap over hun eigen leerproces met behulp van collega’s of medestudenten. Collega’s leren van elkaar door bijvoorbeeld collegiale leergroepen, kleine groepen van collega’s die elkaar helpen systematisch te reflecteren op praktijksituaties. De auteurs bieden veel informatie over de voordelen, de gewenste samenstelling van de groep, de inhoudelijke focus en de structuur in de bijeenkomsten.

Kernreflectie
Door de focus op de persoon van de leraar te leggen en zijn kernkwaliteiten en idealen te (helpen) ontdekken, verdiepen de reflecties. Om houvast te bieden bij zo’n kernreflectieproces is het model van lagen van de persoonlijkheid ontwikkeld door Korthagen, kortweg het ui-model genoemd. Dit model heeft verschillende lagen, die in iemands reflectie ‘afgepeld’ kunnen worden. Het boek bespreekt duidelijk alle lagen en geeft hierbij vele oefeningen.

Instrumenten en werkvormen voor reflectie
Verschillende instrumenten en werkvormen die de reflectie ondersteunen komen uitgebreid aan de orde en sluiten aan bij de inhoud van dit boek. Ze kunnen gebruikt worden in de lerarenopleiding, in kleine of grote groepen met beginners of ervaren leraren en in individuele leerprocessen. Een voorbeeld is dit abc’tje:

• Wat was er Aan de orde?
• Wat was daarin Belangrijk voor mij?
• Tot welke Conclusie of voornemens voor mijn handelen leidt dit?

Leren reflecteren in de lerarenopleiding
Een theorie-gestuurde aanpak kan leiden tot frustratie en weerstand bij studenten.De voorkeur gaat uit naar het realistische opleidingsmodel, waarmee meer betrokkenheid en motivatie bij studenten ontstaat. Dat vraagt een specifieke aanpak van opleiders en van de samenwerking tussen een opleidingsinstituut en scholen. De voorbeelden en fasen in het leren reflecteren zijn helder beschreven. Duidelijk wordt, dat het nogal wat vraagt van opleiders om het reflecteren op zo’n manier aan te bieden, dat studenten het als zinvol en inspirerend ervaren. Het boek biedt een leerlijn hiervoor.

Evaluatie
‘De kracht van reflectie’ is een overzichtelijk boek met voorbeelden uit de praktijk, voorbeelden van reflecties daarop en van reflecties op reflecties. Daarnaast is het boek gelardeerd met vragen aan de lezer over de eigen manier van reflecteren, die hem tot denken aanzetten. Ten slotte wordt elk hoofdstuk afgesloten met verdieping en wetenschappelijke verantwoording passend bij het onderwerp van dat hoofdstuk. Een helder handboek om reflectie in te zetten als sleutel voor de ontwikkeling van leraren.

Korthagen, F. & Nuijten, E. (2019) De kracht van reflectie: een sleutel voor de ontwikkeling van leraren. Amsterdam: Boom

Rikie van Blijswijk is verbonden aan NIVOZ-opleidingen. Ze is initiator en begeleider van de NIVOZ-Coalitie voor leraren en schoolleiders.