3 november: de dag dat een school iets te vieren heeft

14 oktober 2021

Het is bijna 3 november, de dag dat een school iets te vieren heeft, zo schrijft Luc Stevens in de aanloop. Dit is zijn bijdrage die de aandacht vestigt op de betekenis van de grondwet voor het onderwijs. Luc is oprichter van stichting NIVOZ dat leraren en schoolleiders sterkt in hun pedagogische opgave. ‘Onze grondwet garandeert ons een menswaardig bestaan en veiligheid. In onze scholen werk je aan iets vergelijkbaars. Een afgesproken orde en een klimaat waarin (jonge) mensen  in vertrouwen kunnen groeien.'

De grondwet geeft ons onze basisrechten. Hij biedt ons vrijheden en bescherming, en regelt onze democratische medezeggenschap. Onze grondwet garandeert ons een menswaardig bestaan en veiligheid. Bijna als vanzelfsprekend. We behoeven er ons, zo lijkt het, ook niet mee bezig te houden, hij functioneert in ons land en doet zijn werk, bijna altijd. 

In onze scholen vind je iets vergelijkbaars. De missie en de visie van de school en de regels die zijn afgesproken vormen met elkaar, net als de grondwet, een normatief kader waarbinnen de schoolgemeenschap kan leven en werken en men zich beschermd kan weten. Er is een afgesproken orde en er is een klimaat waarin leerlingen in vertrouwen kunnen groeien.

In die zin verwijzen grondwet en schoolwet naar elkaar. Sommige scholen benoemen dat ook zo: de grondwet van de school.

Toch zijn vrijheid en recht geen vanzelfsprekendheden. Ze zijn dat eigenlijk ook nooit geweest. Er moest altijd voor gestreden worden. Voor (gelijke) rechten, voor rechtvaardige behandeling en voor onze liberale democratie. Wij zien dat in zovele andere landen bedreigd. Denk aan de situatie in Afghanistan of in geheel andere zin, aan de ontwikkelingen in Hongkong. Maar we betrekken dat nauwelijks op onze veilige staat. Ook niet wanneer in eigen land gesproken wordt over een nepdemocratie of wanneer er sprake is van vijandige cyberaanvallen. Doen we daar verstandig aan?

Hier verdwijnen geen burgers in het gevang, omdat zij protesteren tegen de wetgever of vechten voor hun rechten. Maar er is ook geen reden tot onbezorgdheid. Onze rechtstaat roest, medeburgers vechten voor rechtvaardige behandeling binnen een ongrijpbaar systeem, en het evenwicht in onze democratie staat onder druk. Meer dan ooit moeten we werken om ons op elkaar betrokken te houden, om een samenleving in stand te houden.

Op de scholen is dat niet anders. Ook daar moet altijd hard gewerkt worden aan een schoolklimaat van vertrouwen waarin vrijheden en verantwoordelijkheden in evenwicht zijn en geaccepteerd. Dat laatste is niet een kwestie van het vak burgerschap, maar speelt in elke onderwijspraktijk in elke les, op elke plaats waar leraren en leerlingen samenkomen of aan het werk zijn. Telkens is daar de vraag naar eerlijke behandeling en naar menswaardigheid aan de orde. Zeker in het huidige maatschappelijke klimaat van polarisatie en afnemende tolerantie, van scheldpartijen en verdachtmakingen via social media zou je met je leerlingen willen spreken over hún democratie, over hún idee over gelijke behandeling en menswaardigheid.

De school heeft hier een niet af te schudden verantwoordelijkheid en voorbeeldfunctie. Én een steunbron, de grondwet. Deze dient als krachtige en uitgebalanceerde referentie, niet als ‘erbij gehaald’, maar omdat precies in die grondwet de grondregels voor de omgang met elkaar verwoord zijn.

Waarom niet de dag van de grondwet te baat genomen (3 november) om de noodzaak van een normatief kader voor onze samenleving en voor samen leven aan de orde te stellen? En voorstelbaar te maken? De voorbeelden zijn voor iedereen zichtbaar in het dagelijkse schoolleven.

We noemen een paar praktische bronnen waaruit leraren kunnen putten:

• Verslag NIVOZ-onderwijsavond Bas de Gaay Fortman: De liberale rechtstaat, een pedagogische opgave?
• Bas en Olivier de Gaay Fortman: De grondwetwijzer, Prometheus, Amsterdam.
• Bas de Gaay Fortman, Moreel Erfgoed, koers houden in een tijd van ontwrichting. Prometheus Amsterdam.
• Alex Brenninkmeijer: Moreel Leiderschap. Prometheus, Amsterdam.
• Herman Tjeenk Willink: Groter denken, kleiner doen. Prometheus, Amsterdam.
• Website van De Nederlandse Grondwet

De Grondwetcampagne 2023 

De campagne is gericht op publieke zichtbaarheid van de Grondwet in toepasselijke situaties en verbeelding van aansprekende teksten en illustraties voor onderwijs en vorming. De inzet is simpel: Nederland verdient een echte Grondwetdag. Mét uiteindelijk - bij het 175-jarig bestaan van de Grondwet - een aansprekende viering, niet op één plek maar verspreid over het hele land, op en rondom 3 november 2023. De plannen moeten natuurlijk vanuit de samen­leving zelf komen, van onderop en gericht op activiteiten vanuit met name de gemeentehuizen en de scholen. 
Lees hier meer in het artikel van Bas de Gaay Fortman.