Wat er nodig is om vormende initiatieven in het onderwijs te doen floreren

4 oktober 2024

Het is een heel andere manier van denken dan we gewend zijn: uit ons hoofd en in ons lichaam, als bron van wijsheid. Het leidt tot een ‘ethisch perspectief’. Docent levensbeschouwing en filosoof Frederike de Jong beschrijft in dit diepgaande artikel wat de beweging inhoudt. Het gaat over kennis en kwantumtheorie, wetenschap en waarheid, ethische vorming en een ethisch appèl. In het voorjaar van 2025 organiseert denktank de Buitenkamer een symposium ‘Geïntegreerde ethiek in het onderwijs’ over haar visie en over het sterprogramma, dat gebaseerd is op ‘het stermodel’. Meer informatie en contactgegevens staan aan het einde van het artikel.

Veel initiatieven in het onderwijs stranden vanwege onzichtbare barrières. Ik doel in het bijzonder op initiatieven die de ethische vorming van leerlingen op het oog hebben. Denk daarbij aan het vergroten van de morele woordenschat, het leren openstaan voor de visies van anderen, het ontwikkelen van een heilzaam perspectief op de leefbaarheid van de aarde, het vergroenen van het curriculum, het werkelijk met elkaar in gesprek leren treden, het ontwikkelen van een innerlijk moreel kompas. Soms floreren ze, maar groeien niet uit tot voorbij de grenzen van de kleine kring waarbinnen het initiatief genomen is. Een opbeurend geluid is dat zulke initiatieven kunnen samenvloeien en wel degelijk iets nieuws tot stand brengen.[1]

Soms worden dergelijke initiatieven geduid vanuit een kader dat niet passend is om de meerwaarde ervan te zien. Veel aspecten van het leven zijn nou eenmaal niet in cijfers, en zelfs niet in woorden te vatten. Soms komen ze niet van de grond, ondanks al het werk dat er door de initiatiefnemers ingestoken is. Denk bijvoorbeeld aan “het tragische echec van Platform Onderwijs2032” in woorden van Joep Dohmen.[2] Dat Platform is niet van de grond gekomen “omdat de politieke wil en eensgezindheid onder bestuurders ontbraken om ernst te maken met de uitvoering”.

Onderwijsvernieuwingen die gericht zijn op de ontwikkeling van een kind als geheel, naar lichaam, ziel en geest, kunnen pas succesvol zijn als we anders leren denken over wat ‘kennis’ is.

Dat zoveel initiatieven stranden is zonde van de energie en uiteindelijk ook demotiverend, vooral voor onderwijsgevenden die elke keer weer nieuwe initiatieven voorbij zien komen zonder dat er fundamenteel iets wijzigt.

De gedachte achter dit artikel is dat onderwijsvernieuwingen die gericht zijn op de ontwikkeling van een kind als geheel, naar lichaam, ziel en geest, pas succesvol kunnen zijn als we anders leren denken over wat ‘kennis’ is.

Die andere manier van denken houdt in dat we ons niet zonder meer baseren op ‘feiten’, maar ons realiseren dat wij als mensen verantwoordelijk zijn voor de totstandkoming van die feiten. Met andere woorden, ‘feiten’ zijn geen ‘objectieve gegevenheden’, het zijn door mensen gemaakte constructen, die zich op een nader te verkennen manier verhouden tot wat we ‘werkelijkheid’ noemen. Het leidt tot een ethisch perspectief, wat de mens in beeld brengt die verantwoordelijk is voor de totstandkoming van die feiten en voor het wereldbeeld dat ermee gemoeid is. Feiten zijn namelijk niet los verkrijgbaar, ze hangen samen met een wereldbeeld dat in de loop van de eeuwen is gegroeid en waarvan we ons kunnen afvragen in hoeverre het nog voldoet aan de eisen van de huidige tijd, waarin ontwikkelingen elkaar razendsnel opvolgen.

Ik wil een voorstel doen voor een ander kader, een ethische manier van kijken, dat mijns inziens wel passend is als bedding voor en als duiding van genoemde en soortgelijke initiatieven, waarbinnen de ethische vorming van de jeugd kan floreren.

De verandering die mij voor ogen staat is kortweg samen te vatten als een pleidooi voor de vermenselijking van het onderwijs in contrast met de verwetenschappelijking ervan. Dat wil niet zeggen dat ik tegen wetenschap ben. Het gaat erom binnen welk kader we de wetenschap plaatsen.

Je kunt het verschil tussen de kaders waarbinnen we de wetenschap kunnen plaatsen benoemen als een mechanistisch wetenschapskader tegenover een hermetisch wetenschapskader. Hermetisch gaat over ‘geheime kennis’, denk maar aan iets wat hermetisch is afgesloten. Dat brengt ons historisch gezien bij de 17^e eeuw, de wetenschappelijke revolutie, waarin de mechanistische wetenschap het won van andere vormen van wetenschap die meer de innerlijke ontwikkeling van mensen voor ogen hadden, in plaats van waarheden die te bevestigen waren door middel van het wetenschappelijk experiment. We kunnen het ook benoemen als een deterministisch kader tegenover een probabilistisch. Dat gaat erover of onze kennis vaststaat of alleen mogelijkheden betreft. Het verschil zo te benoemen brengt ons meer in discussies over de manier waarop resultaten uit de kwantumfysica kunnen worden geduid: ze zetten het huidige overheersende wereldbeeld op z’n kop. We kunnen het ook benoemen als een materialistisch versus een spiritueel wereldbeeld. Dat brengt ons bij een strijd tussen wereldbeelden zoals die al vanaf de vroege oudheid, van ver voor het begin van de christelijke jaartelling, wordt gevoerd. Ik noem het strijd, omdat er vele doden zijn gevallen in het vaststellen van wat ‘de waarheid’ zou zijn. Mensen met een andere dan de overheersende waarheidsopvatting zijn tot in de 17^e eeuw op de brandstapel beland. Dat was niet alleen te wijten aan de kerk, maar ook aan de bijdrage van gerenommeerde wetenschappers. Zo is Francis Bacon, bekend als een belangrijke vader van de moderne wetenschappen, ook actief geweest bij processen tegen zogenaamde ‘heksen’. De strijd heeft tot op de dag van vandaag tot extreme polariteiten in ons denken en in ons zijn geleid.

Met een ethisch perspectief staat mij een manier van zijn voor ogen die ons verbindt met de ethische grond van het bestaan, waarin we lichamelijk zijn geworteld.

Behalve deze perspectieven die tegenover elkaar staan, in dualistische verhouding, is er ook een integrerend perspectief. Het bewandelt de middenweg, die de polariteiten verbindt. Bij deze middenweg kunnen we aanknopen in ons denken over ‘wetenschap’. Deze middenweg is vanaf heel oude tijden aanwijsbaar in uiteenlopende bronnen. Ik ben dus niet tegen wetenschap, maar geef graag vorm aan een kader dat de traditionele tegenstellingen, zoals hiervoor geschetst, overbrugt. Dat kader noem ik ook wel een ethisch perspectief.

Met een ethisch perspectief staat mij een manier van zijn voor ogen die ons verbindt met de ethische grond van het bestaan, waarin we lichamelijk zijn geworteld. Hierna wil ik graag uitleggen wat ik ermee bedoel en de relevantie ervan voor het onderwijs toelichten. Dat doe ik door eerst stil te staan bij ontwikkelingen in de wetenschap die vragen om reflectie op het huidige wereldbeeld, aangezien deze ontwikkelingen met het huidige wereldbeeld niet te rijmen zijn. Ik duid op ontwikkelingen binnen de kwantumfysica. Het huidige wetenschappelijke paradigma is niet in staat om deze te duiden. We staan dan ook op wetenschappelijke gronden voor de grote uitdaging het huidige wereldbeeld te herzien. Dat vraagt om een paradigmaverandering, een verandering in perspectief, die heden ten dage al op grote schaal plaatsvindt en waarbij we allen zijn betrokken, ook in het onderwijs. Vervolgens wil ik iets dieper ingaan op de tijd waarin de moderne wetenschap is ontstaan. Ik heb er zojuist al kort iets over gezegd. Ik wil ingaan op de vooronderstellingen van de moderne wetenschap en hoe die geen ruimte bieden aan andere, mogelijk heel verrijkende perspectieven op werkelijkheid. Daarna wil ik een grote sprong terug maken in de tijd naar een groot filosoof, die in de zesde eeuw voor Christus leefde.[3] Zijn naam is Parmenides. Zover moeten we terug om de ontwikkelingen van nu te kunnen duiden. Deze filosoof zette in een gedicht namelijk al de wegen uiteen die wij kunnen nemen. Inzicht daarin kan ons helpen te begrijpen welke beslissingen in het verleden hebben geleid tot waar wij nu zijn èn welke mogelijke alternatieven er zijn.