Waarderend leren als pedagogische veranderaanpak: ‘Zien, erkennen, nieuwsgierig bevragen en samen betekenis geven aan wat al gebeurt’

28 oktober 2025

‘Ideeën die aanvankelijk veelbelovend klinken, verdwijnen in de maalstroom van de schooldag of lopen stuk op de vraag wie het allemaal moet gaan doen.’

NIVOZ-redacteur Rob van der Poel kreeg recent het boek ‘Waarderend leren als veranderaanpak’ mee van Stefan van Langevelde, met wie hij geregeld uitwisselt over ontwikkelingen, zowel op persoonlijk vlak als in werk- en onderwijspraktijken. Direct kwam de naam van Jessica Mesman omhoog, die in 2017 voor NIVOZ een onderwijsavond verzorgde over exnovatie, het zichtbaar maken van wat er is. Rob verbindt in deze boekbespreking het een aan het ander. ‘Zien, erkennen, nieuwsgierig bevragen en samen betekenis geven aan wat al gebeurt.’

Veranderprocessen in scholen hebben vaak iets vermoeiends. Ze worden aangekondigd met grootse plannen, maar stranden niet zelden in de weerbarstigheid van de praktijk. Leraren ervaren druk van toetsen en eindresultaten en voelen zich niet altijd vrij om het anders te doen. Ideeën die aanvankelijk veelbelovend klinken, verdwijnen in de maalstroom van de schooldag of lopen stuk op de vraag wie het allemaal moet gaan doen. Het gevolg is dat verandering veel energie kost en soms maar weinig oplevert.

Tegen deze achtergrond positioneren Eefje Teeuwisse en Stefan van Langevelde hun boek Waarderend leren als veranderaanpak’. De titel is veelzeggend. Veranderen wordt hier niet gezien als het implementeren van een blauwdruk of het doorvoeren van een set maatregelen, maar als een leerproces. En dat leerproces krijgt gestalte in een houding die wezenlijk pedagogisch is: zien, erkennen, nieuwsgierig bevragen en samen betekenis geven aan wat er al gebeurt.

Veranderen wordt hier niet gezien als het implementeren van een blauwdruk of het doorvoeren van een set maatregelen, maar als een leerproces. En dat leerproces krijgt gestalte in een houding die wezenlijk pedagogisch is.

Eefje Teeuwisse en Stefan van Langevelde zijn verbonden aan Take a Step, een onderwijsadviesbureau voor basis- en voortgezet onderwijs. Eefje schreef eerder het boek ‘Waarderend leren in het voortgezet onderwijs’. Stefan is onder meer hogeschooldocent pedagiek geweest en co-auteur van het boek ‘Gespreid leiderschap in het onderwijs’.

Dit gezamenlijke werk - dit voorjaar uitgebracht door Kessels & Smit - is opgebouwd uit drie delen. Eerst wordt uitgewerkt wat ‘waarderend leren’ eigenlijk inhoudt. Daarna volgt de vraag hoe je als veranderaar verandering aanjaagt. Ten slotte gaat het over de manier waarop je in de schoolpraktijk een veranderproces kunt vormgeven. Het meest in het oog springen de zes principes die de auteurs als leidraad meegeven.

Ze spreken van:

• waarderen wat er is
• versterken wat werkt
• nieuwsgierig zijn
• energie losmaken
• het samen doen
• en dromen met kleine stappen

Het zijn eenvoudige zinnen, maar ze zijn geworteld in diepgaande inzichten uit de positieve psychologie en de veranderkunde én ze resoneren met een pedagogische basishouding die iedere leraar zal herkennen.

Wie de tekst leest, merkt hoezeer dit boek een andere toon zet dan veel andere managementliteratuur. Het is niet gericht op het oplossen van problemen of het opschalen van interventies, maar op het scheppen van condities waarin mensen zelf in beweging komen. Dat begint bij waarderen van wat er al is. In plaats van met het tekort of de fout te starten, nodigt deze aanpak uit om te onderzoeken wat in de praktijk al goed gaat, hoe klein ook. Het tweede principe, versterken wat werkt, gaat nog een stap verder: maak de succesfactoren expliciet en bouw daarop voort. Het gaat dus niet om ontkennen dat er problemen zijn, maar om de bron van kracht zichtbaar te maken en van daaruit de energie te laten stromen.

Het gaat dus niet om ontkennen dat er problemen zijn, maar om de bron van kracht zichtbaar te maken en van daaruit de energie te laten stromen.

Die energie is cruciaal. Veranderen wordt vaak geassocieerd met rationele plannen, met cijfers en overtuigende argumenten. Teeuwisse en Van Langevelde laten zien dat het in de praktijk vooral gaat om de beleving en de motivatie van de mensen die het werk doen. Leraren, mentoren en schoolleiders: zij moeten opnieuw zin krijgen in hun handelen, en het gevoel dat ze ertoe doen. Dat kan alleen in een gezamenlijke beweging, want verandering in een school is per definitie collectief. Het is niet het project van één bevlogen veranderaar, maar van een gemeenschap die gezamenlijk leert.

In die zin is Waarderend leren als veranderaanpak een pedagogisch boek. Niet omdat het zich richt op de relatie tussen leraar en leerling in de klas, maar omdat het dezelfde principes toepast op de relaties binnen het team en de school als geheel. Het stelt vertrouwen en erkenning centraal, nodigt uit tot gezamenlijke reflectie en zet groei en ontwikkeling boven controle en beheersing. Het verandert de school niet met externe druk, maar vanuit de pedagogische logica dat mensen leren wanneer ze gezien en gewaardeerd worden.

Jessica Mesman

Op dat punt raakt dit werk ook aan het onderzoek dat Jessica Mesman als associate professor van de Universiteit van Maastricht op een NIVOZ-onderwijsavond in januari 2017 (‘Vergadert u weleens over de dingen die goed gaan?’) naar voren bracht. Haar pleidooi was om ook in organisaties, of het nu gaat om ziekenhuizen of scholen, niet alleen te praten over wat er fout gaat of beter moet, maar juist over de dingen die goed gaan. Ze introduceerde daarvoor de term exnovatie. Waar innovatie draait om het steeds weer zoeken naar het nieuwe, is exnovatie het zichtbaar maken van wat er al is, maar doorgaans onzichtbaar blijft. Het gewone, het vanzelfsprekende, het routinematige dat tegelijk ongelooflijk waardevol is.

Exnovatie is het zichtbaar maken van wat er al is, maar wat doorgaans onzichtbaar blijft. Het gewone, het vanzelfsprekende, het routinematige dat tegelijk ongelooflijk waardevol is.

Mesman gebruikt video-reflexiviteit om dat zichtbaar te maken. Door professionals hun eigen handelen terug te laten zien, vaak in fragmenten die zo alledaags zijn dat ze normaal gesproken nauwelijks opvallen, ontstaat een ander gesprek. Leraren of zorgprofessionals ontdekken opeens hoe betekenisvol een kleine handeling kan zijn, hoe subtiel de samenwerking verloopt of hoe zorgvuldig er al met leerlingen wordt omgegaan. Het gaat hier niet om het verzinnen van nieuwe interventies, maar om het herwaarderen van de eigen praktijk.

De verwantschap met waarderend leren is duidelijk. Beide benaderingen draaien om het waarderen van het bestaande en het collectief reflecteren op de praktijk. Beide zijn erop gericht energie en motivatie los te maken door te laten zien dat er al kracht, zorg en kwaliteit aanwezig is. Het verschil zit vooral in de vorm. Mesman kiest voor een analysekader dat met behulp van video de complexiteit van de praktijk zichtbaar maakt en uitnodigt tot gezamenlijke reflectie. Teeuwisse en Van Langevelde bieden een handelingskader. Dat wil zeggen principes, gespreksvormen en voorbeelden waarmee je in de school aan de slag kunt.

Gezamenlijk laten deze twee perspectieven zien dat verandering in onderwijs geen technische implementatievraag is, maar een pedagogisch proces. Het gaat om de manier waarop we kijken naar ons werk, de vragen die we stellen en de verhalen die we met elkaar delen. Of dat nu gebeurt door een gestructureerd waarderend gesprek of door een videofragment dat het alledaagse in een nieuw licht zet, steeds draait het om dezelfde beweging: zichtbaar maken, erkennen, waarderen, en van daaruit verder bouwen.

Het gaat om de manier waarop we kijken naar ons werk, de vragen die we stellen en de verhalen die we met elkaar delen.

Het pedagogische appel dat uit deze beweging spreekt, is indringend. Het roept scholen op om verandering niet te begrijpen als een managementtaak, maar als een oefening in pedagogische grondhouding. Dat betekent: echt zien wat er al is, waarderen waar kracht zit, ruimte maken voor nieuwsgierigheid en dialoog én samen verantwoordelijkheid nemen. Het betekent ook de moed hebben om klein te beginnen, om energie te laten groeien en om successen te vieren.

Misschien ligt daarin de grootste belofte. In een tijd waarin scholen gebukt gaan onder tekorten, toenemende complexiteit en maatschappelijke druk, is er een sterke neiging om te grijpen naar controlemechanismen en gestandaardiseerde oplossingen. Waarderend leren als veranderaanpak en het werk van Mesman herinneren ons eraan dat juist het tegenovergestelde nodig is. Een houding van waardering, aandacht en openheid die recht doet aan wat onderwijs ten diepste is: een gemeenschap van mensen die samen leren en elkaar tot groei brengen.

Bestellen van Waarderend leren als veranderaanpak, Teeuwisse en Van Langevelde, mei 2025, Kessels & Smit. Prijs: 34,95 euro.