Spiritualiteit zweverig? Nee hoor, het is aan de orde van de dag. Ook in het onderwijs.

19 september 2017

Achter het woord spiritualiteit staat bij veel mensen een groot vraagteken. ‘Zweverig,’ zo is een veelgehoorde reactie. Maar gelukkig hoeft het dat niet zo te zijn. Suzanne Niemeijer – docente bij NIVOZ – brengt het begrip spiritualiteit naar de dagelijkse praktijk, naar het handelen in relatie tot de leerlingen die je als leraar voor je hebt en de wereld waartoe je behoort.

Ik wil spiritualiteit van zijn zweverigheid ontdoen en juist een vertaling maken naar ons dagelijks mens-zijn en handelen. Voor mij is een spiritueel perspectief op volwassenheid namelijk heel concreet. Het gaat over ‘jezelf kennen, wakker zijn, weten wat er gebeurt en daar adequaat op kunnen anticiperen.’ En adequaat wil dan zeggen dat jouw respons of antwoord niet alleen goed is voor jou, maar ook voor de ander en voor de wereld waarvan je deel uitmaakt. Het mooie is: iedereen beschikt over de kwaliteit van helder bewustzijn.

Maar laat één ding duidelijk zijn: vanuit een dergelijk bewustzijn – en volwassenheid - handelen is niet iets vanzelfsprekends.

Van jongs af aan – eigenlijk al direct vanaf de geboorte - krijg je te maken met twee kanten van het leven. Er zijn allereerst omstandigheden en je komt daarin met mensen in contact die jouw (basis)behoeften vervullen, die je ondersteunen in het ontwikkelen van zelfvertrouwen en veerkracht. Je wordt gezien en erkend, je voelt je welkom, jouw stem wordt gehoord. Maar tegelijkertijd komen we ook in situaties terecht waarin we niet (onmiddellijk) krijgen wat we nodig hebben, laat staan wat we verlangen. Je wilt aandacht van je moeder, maar die is druk met andere zaken. Je wilt iets heel graag en dat mag niet.

Niet alles verloopt dus volgens onze (kinderlijke) behoeften. Ons brein is geprogrammeerd op (psychologisch) overleven. We zoeken naar oplossingen en zijn daar heel creatief in. Als ik nu maar... doe, dan... En we merken dat we ervoor worden beloond. Dat is best handig, maar we creëren daarmee ook een voorwaardelijkheid van ons handelen. Als ik goed luister, dan vindt mama mij lief. Als ik grappig doe, dan krijg ik aandacht. Als ik net zo goed presteer als mijn broer, ben ik goed genoeg. Er ontstaat een leven en een wereld waarin we zorg, aandacht, erkenning en liefde kunnen verdienen.

We ontwikkelen gedrag waar iets mee te winnen valt (aandacht, erkenning). Het gaat werken als bescherming (als alternatief) voor het onvervulde verlangen van waaruit het gedrag is geboren. Het biedt een gevoel van veiligheid, van controle. Bij iedere ervaring waarin dit verlangen wordt geraakt, wordt in het brein dezelfde neurologische verbindingen gelegd. Daardoor ontstaan onze patronen. Niet slecht hoor, want wat je vervolgens vaak doet, daar word je ook heel goed in. Goed zorgen voor anderen, goed presteren, goed voor jezelf opkomen, goed alles kunnen regelen en organiseren.

Wat kan verwarren is dat je gaat denken dat je zo bent. Want het blijft gedrag waarmee je ‘jezelf’ beschermt en daar ben je uiterst gevoelig voor. En dat merken we dan ook. Wat als de zorg niet op prijs wordt gesteld? Wat als er een keer niet goed wordt gepresteerd? Wat als iemand nog beter voor zichzelf opkomt? Wat als de organisatie in de soep loopt? Dat is de keerzijde. Het staat een echte, open ontmoeting in de weg.

Het gedrag heeft veel opgeleverd, maar tegelijkertijd kan het zorgen voor onwenselijke situaties. Want als de gevoelige knop wordt aangeraakt, wordt het beschermingsgedrag van jou geactiveerd. En wat is dan het gevolg voor de ander?

Iedereen die met kinderen werkt en leeft, in onderwijs en opvoeding, weet dat juist kinderen jouw gevoelige knop feilloos weten te vinden. En is zo’n knop eenmaal ingedrukt, dan ben je zelf weer even kind en handel je als een 5-jarige. Met alle mogelijke consequenties. Zomaar wat voorbeelden:

Een juf die als reactie op een kleuter die een Sinterklaasmuts van een kind kapotmaakt, de muts van het betreffende kind doorknipt (‘hij moet het maar leren’). Een meester die zijn rumoerige groep uitscheldt voor stelletje onbenullen (‘ze doen het om mij uit te dagen’). Een leraar die niet met een collega wil samenwerken (‘hij maakt me onzeker’). Een schoolleider die een boze ouder de school uitzet (‘zulk gedrag kan ik niet tolereren’).

En je kent de voorbeelden, als je eerlijk bent, waarschijnlijk ook bij jezelf. Mentaal kom je nog een eindje door rechtvaardiging te vinden voor je eigen handelen. Maar aan het einde van de dag voel je toch ergens dat je een steek hebben laten vallen. Je hebt gehandeld vanuit vroegere patronen. Adequaat wellicht vanuit je eigen perspectief, maar zeker niet voor alle betrokkenen. En omdat een mens een moreel wezen is, voelen we dat. Soms diep van binnen.

Vanuit ons heldere bewustzijn kunnen we deze patronen aan het licht brengen, er niet meer voor weglopen, en eerlijk naar onszelf zijn. Dat vraagt volwassenheid. In plaats van naar anderen te wijzen en oorzaken buiten jezelf te zoeken; de blik naar binnen wenden en jezelf in de spiegel aankijken. Niet de gemakkelijkste weg, wel een weg die leidt tot zelfkennis en begrip. Het maakt de weg vrij om zachter en opener te worden, naar jezelf en naar anderen.

Stel je voor… dat je je eigen gedrag kunt gaan zien vanuit patronen die ergens in je leven van pas zijn geweest. En dat je daar met mildheid voor je eigen situatie naar kunt kijken, zodat je jezelf niet zo kritisch hoeft te beoordelen.

Stel je voor… dat je niet langer de ongewenste gevoelens die die patronen met zich meebrengen, hoeft weg te duwen en te verdoven (door eten, afleiding, verslavingen, anderen de schuld geven, rechtvaardigingen zoeken voor jezelf), maar dat je leert volledig ‘aanwezig’ te zijn bij wat zich in jou en om je heen afspeelt.

Iedereen die dit proces aangaat en kent, ervaart dat er energie vrijkomt en innerlijke rust ontstaat. Het is de belangrijkste stap naar verantwoordelijkheid nemen voor je eigen handelen, naar volwassenheid.

Het kan als je niet meer bang bent voor zogeheten ‘negatieve’ ervaringen, maar een dergelijke ervaring een andere betekenis leert te geven, en weet om te buigen naar een kans om jezelf beter te leren kennen. Dat is ‘volwassen worden’ vanuit spiritueel perspectief. Je gaat beseffen dat de ander een spiegel is voor jouw innerlijke beleving. Dat het kind niet maakt dat jij nare emoties ervaart, maar dat het jouw eigen kwetsbaarheid is. En dat je daar al zeker geen oordeel meer over hoeft te vellen.

Er zal mildheid ontstaan, naar jezelf en ook naar anderen. Je kan verantwoordelijkheid nemen voor de situatie waarin je verkeert. Je ziet het als een signaal, opdat je jezelf nog iets beter mag leren kennen.

Dus in plaats van ‘dat kind is nu eenmaal een lastpak’ onderzoek je wat dit kind in je losmaakt, om vervolgens het goede te kunnen doen, op het juiste moment, voor jezelf, de ander én de omgeving. En vanuit dat bewustzijn knipt de kleuterjuf geen muts door, maar vraagt ze zich af wat dit kind nodig heeft. De meester noemt zijn groep geen onbenullen, maar vraagt zich af welke feedback ze hem geven met hun rumoerige gedrag.  En de leraar wil juist met een ‘lastige’ collega samenwerken om er sterker van te worden. En tot slot biedt de schoolleider een plek aan de boze ouder om zijn verhaal te doen.

Een eerste oefening in volwassen worden op een spirituele manier is dat ieder mens zich realiseert dat zijn handelen ontstaat vanuit eigen ervaringen, en dat anderen dat doen vanuit hun ervaringen. Die kunnen nooit hetzelfde zijn. Het is een uitnodiging en wellicht een opdracht om je te openen voor de ander, voor de mens achter zijn beschermingsmechanismes. Dan is de kans groot dat die ander zich ook zal openen voor jou. Zo zijn we altijd weer zèlf de mogelijkheid voor verbondenheid.

Suzanne is docent Pedagogische Tact, Pedagogisch Leiderschap en Pedagogische Verdieping bij NIVOZ. Daarnaast geeft Suzanne al meerdere jaren trainingen in professionele en persoonlijke ontwikkeling.