‘Pedagogiek zit in alle onderwijs verweven’

22 februari 2023

‘Ik hoop dat mensen zich gaan realiseren dat leraren een fikse verantwoordelijkheid dragen. Als een kind iets niet begrijpt, iets spannend vindt of in een bedreigende situatie zit, dan is de natuurlijke gedachte van een kind: een volwassene zal me wel helpen. Leraren vervullen deze rol.’ Mascha Enthoven onderzoekt binnen haar lectoraat aan de Hogeschool Inholland met leraren in opleiding en schoolteams hoe zij pedagogiek kunnen verankeren in hun werk voor de klas.

Dit artikel is eerder verschenen in Didactief, januari/februari 2023 en overgenomen met toestemming.

In jouw werk staat ‘de pedagogische opdracht’ centraal. Wat houdt dat in?
‘Pedagogiek zit in alle onderwijs verweven. Leraren, onderwijsassistenten, schoolleiders, conciërges, allemaal willen zij iets voor kinderen betekenen. Zij hebben daar een beeld bij, meestal niet heel expliciet of bewust, maar ze handelen er wel naar. Ze vormen leerlingen dus. Dat gaat over kennis en vaardigheden opdoen, maar ook over vertrouwen in de wereld, of in volwassenen. Het is belangrijk als schoolteam te expliciteren wat je met die vorming beoogt.’

Moet je dat samen doen of is dat een zaak van de individuele leraar?
‘Zolang je er niet over praat met elkaar, is dat heel individualistisch. Je hoort docenten, schoolteams en zelfs onderwijsinspecteurs wel zeggen dat ze elkaar altijd vinden in het feit dat ze “het goede” willen voor leerlingen. Maar wat dat is, verschilt nogal per leerkracht. Wat heeft een kind dat opgroeit in armoede nodig om volwassen te worden? Wanneer is een volwassen mens “goed”? Leraren denken daar vaak niet hetzelfde over. We helpen scholen om te onderzoeken wat ze in hun specifieke context willen bereiken.’

Scholen verschillen in Nederland behoorlijk van elkaar: islamitisch, reformatorisch. Maakt dat het niet moeilijk?
‘Wij werken samen met scholen met een sterk religieuze identiteit. In de media wordt gemakkelijk gezegd dat wat daar gebeurt, niet past bij wat de maatschappij wil. Toen wij een leraar van een reformatorische school vroegen welke opdracht zij ervaarde, zei ze heel duidelijk: “Waar het mij om gaat, is dat de kinderen vanuit hun hart God gaan dienen.” Maar ze wilde kinderen ook leren omgaan met andersdenkenden. Ze zei: “Daar hebben de reformatorische scholen nog veel te winnen.” Je kunt als docent prima werken vanuit de religieuze identiteit van de school – in dit geval de reformatorische – maar pas door dit handelen kritisch met elkaar te onderzoeken, wordt duidelijk wat ieder daarmee bedoelt. Zo kun je ook bespreken hoe je standpunt over een maatschappelijk thema als seksuele diversiteit tot uiting komt in dit handelen. Vervolgens kun je als team bepalen wat je wilt bereiken en hoe je dat gaat doen.’

Zijn scholen niet liever bezig met taal en rekenen?
Het leren van taal en rekenen is óók pedagogisch omdat het nodig is om later als volwassene in de wereld te kunnen zijn op een prettige en betekenisvolle manier. Tegelijkertijd moet je de pedagogiek goed snappen om die te kunnen benutten in je lessen taal en rekenen.

Kost deze manier van werken niet te veel tijd?
‘Integendeel. Veel scholen werken aan hun missie of doen aan visieontwikkeling en schrijven dat op in een jaarplan. Vervolgens moeten die waarden in de organisatie gaan leven. Dat is soms lastig. Wij draaien deze werkwijze om. Wij vragen leerkrachten wat ze op een dag doen en om daarvan aantekeningen te maken. Zo halen ze situaties in de klas naar boven die ze met hun team kunnen bespreken. Hoe hebben ze gehandeld en welke waarden of overtuigingen blijken daaruit? En staan zij daar inderdaad achter? Zo werken we vanuit de praktijk en spreken we leerkrachten op hun professionaliteit aan. Schoolbesturen willen graag de professionaliteit en zelfredzaamheid van hun lerarenteams verbeteren. Ze zijn het beu om afhankelijk te zijn van externe bureaus voor bij- en nascholing of visieontwikkeling. Besturen zijn enthousiast.’

Welke rol speelt onderzoek in jullie werkwijze?
‘Leraren zijn geen onderzoekers, maar we stimuleren wel hun reflectieve en onderzoekende vermogen. Het team onderzoekt en ontwerpt ook oplossingen en gebruikt daarbij wetenschappelijke bronnen. Door dit stelselmatig te doen, verbetert de professionele pedagogische cultuur in de school.’

Hebben alle teamleden dezelfde rol?
‘Het zijn allemaal “reflectieve leraren”, maar elk team wordt geleid door een onderzoekende leraar. Dat kan een masteropgeleide collega zijn, iemand van de universitaire pabo of met een hbo-master “Leren en Innoveren”. Wij zeggen: als je graag wetenschappelijk bezig bent, kruip dan niet achter een bureau om een rapport te schrijven, maar begeleid je team en onderzoek de ervaringen van je collega’s. Hiermee dicht je de kloof tussen het lesgeven en de wetenschap.’

Leraren voelen daar vaak onmacht: ze kunnen wat in de maatschappij krom is, niet in de klas even rechttrekken

Biedt een focus op de pedagogische opdracht ook mogelijkheden bij een actueel dossier als kansengelijkheid?
‘Juist! Op scholen in wijken waar veel kinderen in armoede of stress opgroeien, onderzoeken we wat docenten bezighoudt en wat er speelt in en rond de klas. Leraren voelen daar vaak onmacht: ze kunnen wat in de maatschappij krom is, niet in de klas even rechttrekken. Ook worden ze in deze wijken extra op de proef gesteld. Zo kunnen boze ouders die hun vertrouwen in de maatschappij zijn verloren, de leraar zien als vertegenwoordiger van die maatschappij en hun woede en onmacht op school uiten. Maar zo’n leraar heeft vaak wel scherp voor ogen wat deze kinderen nodig hebben om verder te komen. Dit mogelijk maken vraagt stellingname van het hele schoolteam in wat de school wil bereiken en hoe, zowel naar het schoolbestuur, als naar ouders en inspectie. Vervolgens moet het team deze keuzes en het handelen dat daaruit voortkomt kritisch willen onderzoeken op resultaten en gevolgen. Het heeft dan wel stevig leiderschap en steun nodig.’

Kan een focus op de pedagogische opdracht het beroep van leraar ook aantrekkelijker maken?
‘Ik hoop dat mensen zich gaan realiseren dat leraren een fikse verantwoordelijkheid dragen. Als een kind iets niet begrijpt, iets spannend vindt of in een bedreigende situatie zit, dan is de natuurlijke gedachte van een kind: een volwassene zal me wel helpen. Leraren vervullen deze rol. Dat moeten we meer op waarde gaan schatten. Het is belangrijk dat mensen gaan zien dat het leraarschap bij uitstek geschikt is voor degenen die in staat zijn de gelaagdheid van het vak te bevatten en te belichamen in de interactie met het kind: voor de groten der aarde.’