Onderwijsraad: jongeren die opgroeien in armoede worden belemmerd in onderwijsdeelname
21 mei 2025
‘Goed onderwijs voor iedereen: aan die missie heeft Nederland zich uitdrukkelijk verbonden, onder meer door ondertekening van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind.’ Zo start het voorwoord van het advies Armoede en onderwijs dat de Onderwijsraad op 16 april uitbracht. De raad constateert dat jongeren die opgroeien in armoede minder kansen hebben om volwaardig deel te nemen aan het onderwijs en dat de toegankelijkheid en kwaliteit van het onderwijs dus niet voor iedereen gewaarborgd is. Het rapport besteedt niet alleen aandacht aan financiële drempels, maar biedt ook een breder perspectief op wat er nodig is om jongeren die opgroeien in armoede wel gelijkwaardig deel te laten nemen aan het onderwijs. Dit is namelijk ook een pedagogisch vraagstuk.
De Onderwijsraad stelt dat het terugdringen van armoede (en de gevolgen ervan voor onderwijs) een gezamenlijke opgave is. Daarin hebben onderwijsprofessionals elkaar nodig, maar hebben ook de lokale en landelijke overheid een cruciale taak. Natuurlijk moeten allereerst financiële obstakels weggenomen worden: tot en met het behalen van een startkwalificatie zou al het onderwijs kosteloos moeten zijn, stelt de Onderwijsraad. Dat betekent dat leerlingen in het vo en mbo niet langer geconfronteerd mogen worden met kosten voor boeken, excursies, kleding of studiematerialen. Daarnaast waarschuwt de Onderwijsraad voor het extra grote lerarentekort op scholen met veel leerlingen en studenten in armoede, waardoor de onderwijskwaliteit onder druk komt te staan.
De Onderwijsraad vraagt terecht ook aandacht voor de immateriële gevolgen van armoede, zoals sociaal isolement, stigma, chronische stress en gezondheidsproblemen. Ook heeft opgroeien in armoede een groot effect op toekomstbeelden en het gevoel en de mogelijkheden sturing te kunnen geven aan je eigen leven.
Armoede (h)erkennen
Armoede en de gevolgen hiervan worden niet altijd gezien, herkend en erkend door onderwijsprofessionals, waardoor ook niet de juiste ondersteuning geboden kan worden. Het ontsnapt soms aan de aandacht, doordat jongeren die in armoede opgroeien en hun ouders dit proberen te verbergen uit angst voor stigmatisering. Ook staat het bij veel scholen en ook lerarenopleidingen niet op het netvlies. In gesprekken bemerkte de raad handelingsverlegenheid onder docenten. Hoe benader je jongeren zonder te stigmatiseren? Waar begint en eindigt je verantwoordelijkheid als je armoedeproblematiek signaleert?
Sommige docenten moeten we echt overtuigen dat armoede geen keuze is
Waar scholen soms machteloos staan in het aanpakken van de armoede zelf en de materiële gevolgen (hoewel sommigen zich tot het uiterste inspannen om in noodzakelijke behoeften van hun leerlingen te voorzien), kunnen zij een groot verschil maken op immaterieel en pedagogisch vlak. De Onderwijsraad adviseert te werken aan een positief schoolklimaat vanuit hoge verwachtingen. Een gevoel van veiligheid en geborgenheid is essentieel voor de betrokkenheid en deelname aan het onderwijs en juist dit gevoel staat bij jongeren die opgroeien in armoede vaak onder druk. Zij ervaren een minder goede leerling-leraarrelatie en voelen zich minder verbonden met hun school. In het onderwijs zijn de normen en verwachtingen van de hogere sociaal-economische klassen vaak dominant en worden prestaties of gedragingen die hiervan afwijken toegeschreven aan incompetentie van leerlingen (deficiet-denken). Dit ondermijnt het zelfvertrouwen en gevoel van verbondenheid. De Onderwijsraad stelt dat het cruciaal is dat jongeren zich gezien en erkend voelen.
Lees hier het volledige advies van de Onderwijsraad: Armoede en onderwijs | Advies | Onderwijsraad
Portretten
Ter aanvulling op het rapport schreef onderwijsjournalist Anja Vink een reeks portretten van vijf scholen, om een beeld te schetsen van hoe zij omgaan met armoede onder hun leerlingen en studenten. Zie: Vijf schoolportretten. Armoede in het voorgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs | Rapport | Onderwijsraad
Een fragment uit deze portretten:
‘ROC Zadkine in Rotterdam heeft ingezet op trainingen voor docenten. Armoedefunctionaris Mia Wilsterman: “Sommige docenten moeten we echt overtuigen dat armoede geen keuze is. Die zien die schoenen van 600 euro en vinden dat een foute keuze. We moedigen hen vooral aan om het gesprek met de studenten aan te gaan. Zie de jongere achter die dure schoenen. Zie dat zijn keuze juist uit armoede voortkomt.”’
Een pedagogisch perspectief op armoede
Vanuit het Programma Breedvormend Onderwijs onderzochten we wat er nodig is om breedvormend onderwijs te bieden aan álle kinderen, en wat verschillende vormen van tegenslag en belemmeringen waarmee kinderen te maken krijgen, zoals armoede, betekenen voor de pedagogische opdracht van het onderwijs. Wij vragen daarbij aandacht voor een pedagogische oriëntatie, die gericht is op de mogelijkheden van ieder kind, met oog voor wat het kind meebrengt in brede zin: talenten, interesses en persoonlijkheid, maar bijvoorbeeld ook culturele achtergrond, taal, en leefomgeving. We willen hiermee een alternatief bieden voor gangbaar deficiet-denken, waarbij afwijkingen van de norm al snel als achterstanden benaderd worden.
Reacties