Onderwijsimplicaties na bekijken van documentaire Being in the world: ‘Niet weten, maar doen’

23 maart 2021

Op uitnodiging bekeek Stefan van Langevelde – onderwijsadviseur bij Take a Step en docent aan de Master Pedagogiek bij Fontys – de documentaire Being in the world (te bekijken op YouTube). Aan de hand van voorbeelden van bevlogen vakmensen belicht de film een vrij nieuw perspectief op leren en mens-zijn: belichaamde cognitie.  Hij deelt mogelijke implicaties voor het onderwijs en het lesgeven in bijzonder. ‘Leren is ervaren met je hele lichaam en ‘niet weten, maar doen’ is het hoogst haalbare. Deze docu geeft een veel bredere kijk op leren dan het onderwijs mij voor mijn gevoel voorgehouden heeft.’

"Scientists look upon their body as a form of transport for their heads, don't they? It's a way of getting their head to meetings" zei Sir Ken Robinson in zijn wereldberoemde TED-talk over het gebrek aan stimuleren van creativiteit in het onderwijs. Ik weet nog dat ik dat een bijzonder grappige uitspraak vond bij het voor het eerst zien van de video. Ik was toen namelijk student op de universiteit en snapte precies wat hij bedoelde. Dat was wat wij als studenten en wetenschappers de hele dag deden, gedachtes en theorieën uitwisselen in bijeenkomsten. In verschillende ruimtes op de campus, afgezonderd van de 'echte' wereld.

Nu - een ruim decennium later - realiseer ik mij dat Robinson met die ene zin een belangrijke dominante filosofische opvatting samenvatte. Een opvatting die maar weinig ter discussie gesteld wordt en veel impact heeft op de manier waarop we kijken naar leren en onderwijs. Het gaat om de filosofische notie van 'dualisme', de scheiding van lichaam en geest, van denken en doen. Het dualisme is terug te voeren naar belangrijke filosofen als Plato en Aristoteles, maar door Descartes echt 'groot' geworden.

Vanuit het dualisme is ‘weten’ de hoogste vorm van expertise. Het onderwijs heeft mij ook zo opgevoed: ‘vwo is beter dan havo en vmbo’, ‘als hoogbegaafde wil je vooral cognitief uitgedaagd worden’ en ‘je hebt een slim hoofd, daar kun je ver mee komen’. Nog los van de zware onderwaardering van ‘lagere’ vormen van onderwijs, heeft het voor mij nooit als passend gevoeld. Ik haal bijvoorbeeld ook veel voldoening en uitdaging uit werken met mijn handen. En het behalen van mijn universitaire diploma gaf mij vooral het gevoel van alles te ‘weten’, maar weinig beeld te hebben bij wat ik nu ‘kan’.

De documentaire Being in the world - uit 2010 toch al - stelt op interessante wijze het dualisme en de daaruit voortkomende zienswijze op leren en expertise ter discussie. Aan de hand van voorbeelden van muzikanten, een timmerman, een chefkok en een jongleur belicht de film een vrij nieuw perspectief in de filosofie: belichaamde cognitie. Lichaam en geest zijn niet gescheiden, maar juist sterk verweven.

Volgens filosoof Merleau-Ponty is bewustzijn niet "denken", maar "kunnen". Bewustzijn is je met je lichaam verhouden tot de wereld. Leren komt dan voort uit ervaren. Door te interacteren met je (fysieke en sociale) omgeving beleef je het moment in zijn totaliteit en met alle zintuigen. Op zijn simpelst gezegd: je leert door te doen. Dat is wat de filosoof Heidegger bedoelt met ‘in de wereld zijn’, waar de titel van de documentaire vandaan komt. ‘Zijn’ is de lichamelijke omgang met de omgeving.

Door te interacteren met je (fysieke en sociale) omgeving beleef je het moment in zijn totaliteit en met alle zintuigen. Op zijn simpelst gezegd: je leert door te doen.''

Dat geeft een veel bredere kijk op leren dan het onderwijs mij voor mijn gevoel voorgehouden heeft. In het onderwijs lijkt vooral de gedachte dat leren vooraf gaat aan doen dominant te zijn. Eerst weten en dan kunnen. Dat is niet onwaar, maar beslaat niet het volle spectrum van wat leren is volgens belichaamde cognitie. Jan Bransen uit in zijn boek 'Gevormd of vervormd?' vanuit deze gedachte een brede kritiek op het onderwijs: de stelling dat leren vooraf gaat aan doen zendt het signaal uit aan kinderen dat leren vooraf gaat aan leven. Na het volledig doorlopen van je schoolcarrière ben je klaar met leren en begint het leven. Terwijl we allemaal wel aanvoelen: "het leren stopt nooit en het leven is altijd al begonnen" (Bransen, 2019, p.24).

Ook in de cognitiewetenschap is het dualisme een dominante zienswijze. Bekend hersenwetenschapper Dick Swaab benoemt in zijn boek "Wij zijn ons brein" dat het brein het commandocentrum is die de rest van het lichaan aanstuurt. In het boek "Wij zijn ons lichaam" beargumenteert filosoof Aldo Houterman waarom deze redenatie beperkt is: het doet niet recht aan de complexiteit van de interactie van het hele lichaam, in relatie tot de wereld om zich heen. Houterman betoogt niet dat de hersenen helemaal nooit aansturen, maar dat het het handelen van het lichaam te beperkt verklaart.

Deze vakmensen laten zien dat expertise niet het volgen van eerder aangeleerde regels en procedures is, die getriggerd worden door de hersenen. Hun expertise en ambacht zit in het omgaan met de situatie.''

In de wereld zijn er genoeg observaties waar de uitspraak van Swaab (en het dualisme) niet zoveel hout lijkt te snijden. Houterman gebruikt hierbij vooral voorbeelden van sporters. De documentaire belicht mooie voorbeelden van onder andere muzikanten, een houtbewerker en een chefkok. Wat die voorbeelden prachtig laten zien is dat experts bevlogen vakmensen zijn, die goed in staat zijn te interacteren met hun omgeving, in kunnen spelen op de situatie. En dat dit zo snel gaat dat er geen sprake is van een bewuste actie uitgezet door de hersenen. De jazzmuzikant interacteert met zijn medemuzikanten, de houtbewerker interacteert met het hout, de chefkok werkt met de ingrediënten die ze heeft en de wielrenner interacteert met de omstandigheden (de weg en het weer) en medewielrenners.

Deze vakmensen laten zien dat expertise niet het volgen van eerder aangeleerde regels en procedures is, die getriggerd worden door de hersenen. Hun expertise en ambacht zit in het omgaan met de situatie, in het blijven zien van mogelijkheden. Ze zijn gepassioneerd voor het werk, voor wat ze doen én voor de middelen die ze inzetten. Een prachtige quote uit de film is: “A tool isn’t an instrument that you focus on, it’s a way the carpenter has of engaging with the world”.

De voorbeelden in de documentaire van anderhalf uur maken mogelijk ook onzeker. Deze mensen zijn duidelijk erg goed in wat ze doen, expertise lijkt dan iets wat voor maar weinigen is weggelegd. Maar dat zie ik anders. Expertise zit in al het professioneel werk besloten: het is de docent die in het moment een keuze maakt hoe hij aandacht geeft aan een kind dat te laat in de les komt. Het is de hulpverlener die een inschatting maakt of een kind bij ouders thuis kan blijven wonen. Het is ook de schoonmaker die kiest welke middelen hij inzet om een ruimte schoon te maken en de monteur die een analyse maakt van waarom de wasmachine niet meer werkt.

Het belangrijkste onderscheidende kenmerk van al deze professionals met amateurs is: een amateur weet het niet meer wanneer het niet volgens het boekje gaat en de professional blijft mogelijkheden zien en is gemotiveerd er iets moois van te maken. In ‘Being in the world' wordt dit authenticiteit genoemd: “owning up to the situation”, doen wat gedaan moet worden, jezelf erin stopppen, tactvol zijn.

Sir Ken Robinson zou het creativiteit noemen. Het is de moed om te breken met regels, het risico durven nemen om een andere benadering te kiezen en om nieuwe dingen te ontdekken. Leren is ervaren met je hele lichaam en ‘niet weten, maar doen’ is het hoogst haalbare. Dat is wat mij betreft één van de grootste lessen die het onderwijs onze kinderen mee kan geven.

Synopsis: Being in the World is a 2010 documentary film directed by Italian-American filmmaker, photographer, and musician, Tao Ruspoli. The film is based on Martin Heidegger's philosophy and is inspired by Hubert Dreyfus. It features a number of prominent philosophers.