Onderbreken, vertragen en ondersteunen in de praktijk van alledag

15 oktober 2021

Drie mensen uit de onderwijspraktijk vertellen over onderbreken, vertragen en  ondersteunen, over de drie pedagogische gebaren die Gert Biesta onderscheidt. Rikie van Blijswijk luisterde op het symposium Biesta in de praktijk, over wereldgericht onderwijzen mee en tekende een verslag op.

Dit is deel 3 van de verslaglegging van het symposium dat n.a.v. het gelijknamige boek op 29 september is gehouden in Driebergen. In deel 1 kwamen de auteurs aan het woord, in deel 2 lees je de lezing van Gert Biesta terug.

De wereld in de school: de boekenwinkel

Dorien Schipper is leerkracht groep 8 van de Archipelschool in Amsterdam. De school werkt vanuit het concept van  OntwikkelingsGerichtOnderwijs (OGO). Vorig schooljaar is besloten om met leerlingen van groep 7 een ‘langlopende sociale praktijk’ te ontwikkelen en dat is een boekenwinkel geworden. Groep 7 is nu groep 8 en na alle voorbereidingen is deze winkel op 6 oktober 2021 geopend. Klanten kopen bij leerlingen een boek dat rechtstreeks van de drukker komt.

De opzet en voorbereiding van zo’n onderneming is niet vanzelfsprekend onderwijs, weet ook Schipper. Daarvoor moet de leerkracht veel loslaten, leermomenten creëren en leerlingen verantwoordelijkheid geven. ‘Ik zie dat ze elke ochtend hun laptop snel openen om hun mail te checken, want ze hopen op antwoord van het Jeugdjournaal of van de drukkerij. Ook leer ik ze om te gaan met teleurstellingen, want niet alles lukt uiteraard in zo’n proces. Als leraar ben ik de regisseur en houd het overzicht. Op deze manier breng ik ze in de wereld en daar geloof ik meer in dan in het afvinken van kerndoelen,’ vertrouwt Dorien de zaal toe.

Kunstenaarschap, vakmanschap en burgerschap

Mark van Os is docent Nederlands en filosofie op Openbare Scholen Gemeenschap Hugo de Groot in Rotterdam-Zuid. De op handen zijnde verhuizing was een reden om het onderwijs eens goed onder de loep te houden. Het team ontwikkelde eigen indicatoren, want ‘de indicatoren van de Inspectie maken het onderwijs karig’. De thema’s Kunstenaarschap, Vakmanschap en Burgerschap maken hun onderwijs nu wereldgerichter en boeiender. De ontwikkelde indicatoren, zoals ‘shining eyes’, autonome verantwoording en perspectiefwisseling, zijn minder meetbaar, maar interessanter. ‘Als school hebben we bijvoorbeeld meegedaan aan de Nacht van de Vluchteling om leerlingen te helpen het perspectief van een ander in te nemen. Daar hebben we ‘shining eyes’ gezien van leerlingen die 40 km liepen. We zien dat er ontmoeting is binnen de school, waardoor je elkaar en elkaars waarden en normen beter leert kennen. Het zet leerlingen letterlijk in de wereld en werkt onderhuids door,’ aldus Mark.

Stilstaan bij de aanslagen in Nieuw Zeeland

Bram van Welie is directeur van Scholengroep Kunstscholen, maar was vorig jaar de directeur van OSG Hugo de Groot. Leiding geven aan een school die ‘wereldgericht onderwijs’ wil geven, vraagt iets van docenten, maar zeker ook iets van de schoolleider, bevestigt hij.

Bijvoorbeeld om regelmatig van een afstandje naar de praktijk te kijken, ondanks de waan van de dag en alle druk die ermee gepaard gaat. Zo heb je iedereen die iets van onderwijs vindt, zijn  er de grote maatschappelijke thema’s in en over het onderwijs en is er het nijpende lerarentekort.

Toen hij als directeur op deze school startte, ontmoet hij een sterk team met een wat onvolledige opvatting over onderwijs, vertelt hij. Door meer ‘wetenschap en inspiratie in de school te halen’ zijn gesprekken ontstaan over de essentie van de pedagogische en maatschappelijke opdracht. Dat gaf tevens taal aan de goede dingen die er al waren. Verder noemt hij vertragen, ofwel ‘de tijd nemen voor het goede gesprek in de coulissen’ zoals Illias El Hadioui dat noemt, belangrijk. Daar zou de politiek in behulpzaam kunnen zijn, maar ‘ook als schoolleider kun je daarin zelf veel indoen,’ benadrukt hij. Verder draagt ‘waarderen wat goed is’ bij aan het zichtbaar en belangrijk maken van de goede dingen, bijvoorbeeld aan de waarderingslijst binnen OSG Hugo de Groot. ‘Die ziet er echt anders uit dan een afstreeplijstje met meetbare items’, aldus Van Welie.

Ook is een gezamenlijke verantwoordelijkheid nodig om een en ander waar te kunnen maken. Collega Mark van Os  geeft aan dat de schoolleider daarin een belangrijke rol speelt en licht dat toe met een voorbeeld. ‘98% van onze leerlingen heeft een migratieachtergrond. Na de aanslagen in Christchurch in Nieuw Zeeland hebben we met het hele team overwogen om daarbij stil te staan. Dat was voor een aantal moeilijk, maar toch is het hele team over de drempel gekomen. Biesta zegt daarover ‘durf het aan om moeilijke dingen aan te pakken’. Daar stonden we dan, met 800 leerlingen en het hele team. We hebben taal gegeven aan wat er was gebeurd, wat ons raakte. Wij stonden stil, bij elkaar en bij elkaars pijn. Dat was een trieste en tegelijkertijd krachtige en verbindende bijeenkomst. Daarvoor heb je een krachtige schoolleider als Bram nodig, die op zo’n moment zegt ‘we doen het wel’.

Bram vult aan: ‘Docenten zijn de vensters op de wereld en hun mening is interessant voor de leerlingen. Het biedt hen een nieuw, een ander perspectief, waardoor hun nieuwsgierigheid groeit, hun wereld groter gemaakt wordt en ze leren om te nuanceren’.

Drie onderzoekers in de school: beste eng toch?

Het boek Biesta in de praktijk bevat praktijkvoorbeelden van zowel De Archipel als OSG Hugo de Groot. Op zowel de po- als de vo-school waren de drie auteurs zeer welkom. ‘Op de Archipelschool ontstond er veel gesprek en daarmee groeide de energie,’ zegt Dorien. Op haar beurt maakte de terughoudendheid op OSG Hugo de Groot plaat voor enthousiasme. ‘We waren aanvankelijk wat huiverig, we dachten niet interessant genoeg voor het boek te zijn, maar zegt Bram van Welie, ‘we bleken al snel onbewust toch echt bekwaam. Er waren voldoende ‘Biesta-voorbeelden ’als ik het zo kan noemen.

De wereld in de school: betekenis en urgentie?

De eerste publieksvraag – die via proppen papier naar het podium werden gegooid - gaat over het binnenhalen van de wereld .Hoe krijgt dat betekenis en urgentie in de praktijk. ‘Haal daarvoor de methodes weg’, is Marks eerste reactie. Hij zoekt liever naar actuele teksten die een bepaald onderwerp raken en denkt telkens opnieuw na over de behoefte van de groep.  Op dat moment. ‘En dat kost tijd ja’, bevestigt hij, ‘maar het geeft zoveel meer plezier.’

Waar haal je de moed vandaan?

Waar haal je de moed vandaan om dát te doen waarvan je denkt dat dat belangrijk is? Bram komt met een praktijkvoorbeeld, ontleend aan Frank McCourt, een leraar uit New York en schrijver van het boek Meester! De klas heeft bij herhaling het huiswerk niet gemaakt en hij laat ze zelf een excuusbrief daarvoor schrijven, in het Engels, van minstens 250 woorden. Tot zijn verbazing maken de leerlingen er serieus werk van. Maar de volgende dag staat een ouder op de stoep die komt klagen dat er in plaats van huiswerk een brief moest worden geschreven. Hij legt zijn intenties uit, waardoor de ouder er geen moeite meer mee heeft. ‘Het is dus een kwestie van anders kijken. En dat vervolgens ook soms uitleggen en anderen meenemen,’ stelt Bram vast.

Wat geven leerlingen terug?

Wat geven leerlingen terug? ‘Een heleboel enthousiasme en betrokkenheid’, zegt Dorien Schipper. ‘Ze willen de hele dag verder werken aan bijvoorbeeld hun eigen boekhandel.’ Hoe verschijn jij dan als persoon om te onderbreken, te vertragen en te ondersteunen?  ‘Ik durf op zo’n moment ervoor te kiezen om het rekenen dan maar die dag niet te doen. Daarvoor zijn ze helemaal niet gemotiveerd. Ze leren met dit project zóveel. Ik kan wel zeggen dat mijn leerlingen inmiddels betere zakelijke e-mails kunnen schrijven dan menigeen in deze zaal.’

Wie vertraagt jou?

Wie vertraagt jou? Dat zijn de collega’s en de leerlingen. ‘Van een collega heb ik geleerd hoe om te gaan met vreemde vragen en opvattingen van een leerling,’ zegt Mark van Os. ‘Ik vraag nu hoe hij/zij op zo’n vraag komt. Met die reactie toon ik interesse en is het gesprek eigenlijk al begonnen. En nee, daarbij denk ik niet “wat zou Biesta in zo’n geval zeggen?” Ik doe het gewoon!’

En de bestuurder? En de inspecteur? Hoe gaan die om met wereldgericht onderwijs? Bram stelt om te beginnen hij dat hij niks tegen een inspecteur of bestuurder heeft. ‘Een goede inspecteur en een goede bestuurder is een goede vriend. Heb zelf een goede eigen visie, zegt Biesta al jaren. Daarmee sta je stevig in de schoenen en kun je een inspecteur uitnodigen om eens langs te komen en mee te praten.’

Dit is het positieve scenario, erkent Van Welie. ‘Want uiteraard schuurt het ook weleens. Maar dan gaan we aan tafel zitten en benoem ik wat er bij mij schuurt’. Zijn ervaring is dat er dan altijd wel weer een wederkerigheid ontstaat. ‘De inspectie is nodig. Maar dan moet er wel naar de goede dingen gekeken worden. Dat geldt overigens ook voor bestuurders, die zelf ook in een krachtenveld van grote maatschappelijke thema’s staan. Om dat gesprek te voeren, dat vraagt uiteraard wel moed. Maar het levert veel op.’

Wanneer ben jij voor het laatst onderbroken?

Bijna dagelijks wordt Dorien onderbroken, vertraagd en gesteund door haar leerlingen, zegt ze zelf. Laatst nog, toen leerlingen aan haar vroegen hoe ze eigenlijk de prijs van een boek zouden kunnen weten? Een relevante vraag, maar Dorien had geen flauw idee. ‘Ik vind het niet erg om iets niet te weten en ben zelf dus ook op onderzoek uitgegaan. Uiteindelijk bleek dat de winkel die onze boekhandel franchiset de prijs bepaalt.’

Zelfontplooiing en excellentie

Het boek Wereldgericht onderwijs. Biesta in de praktijk breekt met het verhaal over zelfontplooiing en de excellente leerling. Aan Jelle Ris de vraag of hij dat wil  uitleggen. ‘Het nastreven van excellentie is geen doel op zich,’ begint hij. ‘Het gaat erom wat je doet met de opgedane vaardigheden en kennis  en hoe je in de wereld wilt staan. Ook bij zelfontplooiing is de vraag aan mij wát ik bij mijzelf ga ontplooien? En waarmee dien ik mijn omgeving het beste mee? Is dat egocentrisme of mijn hulpvaardigheid? Voor mij ligt het antwoord niet bij egocentrisme,’ geeft Jelle aan.

Hoe leg je de focus op de pedagogiek in visietrajecten? Bram van Welie vertelt: ‘Biesta stelt gerust door te zeggen dat het pedagogische didactische vernuft een appél doet op de leraar. Daar draait het om in de school. Die pedagogische didactische kennis vind je onder meer in dit boek. En in vele andere natuurlijk. Het is de uitdaging om met de kennis en kunde die al in de school aanwezig is, een gezamenlijke visie te ontwikkelen. De kern is dat er ijzersterke pedagogen, als leraren nodig zijn.’

Voorbeelden van subjectiveren

Jelle Ris vat tot slot de bijeenkomst met deze drie praktijkmensen samen. Hij heeft veel voorbeelden van subjectiveren gezien. ‘Op OSG Hugo de Groot zijn met name voorwaarden gecreëerd voor leraren om ‘praktisch wijs’ te kunnen handelen.  Ze maken in het moment afwegingen daarin. Bij het OntwikkelingsGerichtOnderwijs (OGO) zien we dat de wereld in een sociaal culturele praktijk wordt ingebracht. Er is ruimte voor een subjectiverende dynamiek. Zowel leerlingen als leraren kunnen op veel momenten onderbroken worden. Het is een wisselwerking tussen onderbreken, vertragen en ondersteunen en de leerkracht zet zichzelf daarbij ook op het spel.’

Tenslotte

Voor iedereen die de boekhandel van De Archipel wil volgen is een Instagram- pagina ontwikkeld: de boekenwurm Archipel.

In plaats van een antwoord op de vraag wat Mark van Os in OSG Hugo de Groot anders zou doen na het verschijnen van het boek Biesta in de praktijk, vraagt hij om feedback op de ontwikkelde indicatoren: Kunstenaarschap, Vakmanschap en Burgerschap. ‘Na die input zal ons onderwijs vast en zeker weer veranderen’, stelt hij.

Meer artikelen en informatie n.a.v. boek en symposium Biesta in de praktijk:

www.biesta-in-de-praktijk.nl