‘Pedagogische tact’ verrijkt vanuit internationaal perspectief
3 maart 2016
Van Dolf van den Berg verscheen in 2015 het boek ‘Herstel van de pedagogische dimensie’. Hierin geeft hij een uitgebreid overzicht van de pedagogische literatuur, en onderzoekt hoe die bronnen opnieuw betekenis kunnen krijgen. Een van de begrippen die hij daarbij verkende, is pedagogische tact. Dit is een centraal concept in ons werk bij NIVOZ. Van den Berg ging op zoek naar de onderbouwing ervan, en doet na uitgebreide analyse een voorstel om te spreken over ‘pedagogisch ethos’. Zijn zoektocht verschijnt in drie delen op NIVOZ platform hetkind. In dit eerste deel: de NIVOZ uitwerking van pedagogische tact.
Dolf van den Berg (1940) was emeritus hoogleraar van de Radboud Universiteit te Nijmegen en voorzitter van de Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs (TOO). Hij overleed op 7 juli 2020 plots, op 80-jarige leeftijd.
Een nieuwe pedagogische benadering van het onderwijs
Tijdens het literatuuronderzoek voor mijn laatste boek Herstel van de pedagogische dimensie in de ontwikkeling van mens en wereld (Van den Berg, 2015) stuitte ik op Pädagogischer Takt. Theorie, Empirie, Kultur, van Burghardt, Krinninger en Seichter (2015). Zij laten daarin zien hoe pedagogische tact steeds meer wordt gezien als alternatief voor instrumentele rationaliteit. Het boek bevat 13 bijdragen van professoren of wetenschappelijk medewerkers verbonden aan acht universitaire instituten voor opvoedingswetenschap en twee hogescholen. In dit drieluik laat ik deze auteurs aan het woord met als doel een meer internationaal perspectief te ontwikkelen op het begrip pedagogische tact en de draagwijdte ervan. Pedagogische tact past in de pedagogische benadering die ik in mijn laatste boek uitwerk. Een nadere reflectie op dit begrip helpt ons bij het nadenken over de gewenste ‘herpedagogisering’ van ons onderwijs (Van den Berg, 2015, p. 62-64).
In het eerste deel van dit drieluik begin ik met een schets van het begrip pedagogische tact, zoals verder uitgewerkt door het NIVOZ, om daarna in het tweede deel het gedachtegoed van mijn Duitse collega’s te presenteren. Hierin geef ik ook aan welke kenmerken pedagogische tact in Japan draagt. Daarna stel ik in het derde deel enkele centrale thema’s aan de orde om (mede op basis van een recente Amerikaanse studie) af te sluiten met een herijking van het begrip pedagogische tact.
Pedagogische tact, zoals verder uitgewerkt door NIVOZ
Ter plekke reageren
In mijn praktijk van lesgeven als docent Levensbeschouwing aan een middelbare school maak ik dagelijks mee dat je in een ‘split second’ moet reageren. Het meest heftige voorbeeld dat ik me hierbij herinner is een eerste lesuur op maandagmorgen, een paar jaar geleden. Voordat de bel ging, sijpelden al een aantal leerlingen naar binnen. ‘Goedemorgen, meneer, nog wat leuks gedaan dit weekend?’, was de vriendelijke begroeting van een groepje jongens met wie ik vervolgens de landelijke voetbalcompetitie doornam. Na de bel heette ik iedereen welkom en vroeg ik hen de spullen open op tafel te leggen om aan de slag te gaan. Een jongen links voor in de klas maakte geen aanstalten om zijn spullen te pakken. Dus ik vroeg hem: ‘P., mag ik vragen waarom je je spullen nog niet hebt gepakt?’. En hij antwoordde: ‘Meneer, ik heb geen spullen bij me, want mijn vader is van het weekend overleden’.
Op de een of andere manier was de school nog niet op de hoogte van dit overlijden. En dus, pats, boem, daar sta je dan met je mond vol tanden. Hij keek me aan en ik vergeet nooit wat hij zei: ‘Meneer, dat geeft niet, u kon het ook niet weten’. De klas was ook diep geschokt en zat te wachten op wat er nu gebeuren zou. Ter plekke heb ik toen de les omgegooid. Aan betreffende leerling vroeg ik of hij het op prijs zou stellen wanneer we zijn vader zouden gedenken bij onze herdenkingsplek. Dat vond hij wel een mooi idee en zo gingen we met de hele klas door de school op weg naar deze plek. Daar stak hij een kaarsje aan voor zijn vader, we waren even intens stil. Totdat een leerling vroeg of-ie ook een kaarsje mocht aansteken voor zijn overleden opa. Een golf van verdriet én meeleven kwam er die ochtend los. Gelukkig liep de conrector door de gang, zodat ik met hem kon kortsluiten wat er aan de hand was. Wederom ter plekke werd het ochtendprogramma op school iets omgegooid, zodat we het tweede lesuur naar het park konden om even op adem te komen.
Uiteraard moet je als leraar over de nodige fysieke en mentale draaiboeken beschikken, ook een rouwdraaiboek. Maar dat laat onverlet dat altijd 30 paar ogen naar je kijken, hoe jij ter plekke reageert op een situatie. Om in dergelijke situaties tot een ‘pedagogical living moment’ te komen, moet je als leraar een rijke vorm van praktische ervaring opbouwen om vanuit het hart direct te weten wat te doen; theoretische kennis kan hierbij zeer behulpzaam zijn, maar alleen wanneer het diep geïntegreerd is binnen het eigen handelen. Als dat proces goed gaat, lijkt het van buitenaf zo simpel. Maar wie voor de klas staat weet hoe oneindig spannend dat iedere keer weer opnieuw kan zijn’. (Bill Banning, leraar, zie ook Banning, 2015)
Stevens en Bors (NIVOZ) benaderen in hun boek Pedagogische tact (2013) het begrip tact vanuit de ervaringswerkelijkheid van leraar en leerling, een werkelijkheid die voor een ieder uniek en persoonlijk is. Een tactvolle leraar begrijpt de betekenis van de situatie waarin een leerling verkeert en probeert zo adequaat mogelijk te handelen. Niet zelden moet hij daarbij in een ‘split-second’ een beslissing nemen. Het is daarom van belang dat dat pedagogische moment op de juiste manier wordt beleefd (‘living the pedagogical moment’). Tact is dan een vermogen om de juiste actie te ondernemen. Het wordt gevoed door gevoeligheid voor de situatie; het heeft niets te maken met een rationeel-instrumentele aanpak.
Stevens en Bors lieten zich vooral leiden door Van Manen (1991), Varela, Thompson & Rosch (1993) en Denzin & Lycon (2005). Ook verwijzen zij naar de Duitse filosoof en pedagoog Herbart, die het begrip pedagogische tact al in 1802 presenteerde in zijn eerste college (‘Vorlesung’). Volgens Herbart is tact essentieel voor een goede opvoeding. ‘Het is bovenal een situatie-specifieke vorm van actie die is gebaseerd op sensitiviteit (‘Gefühl’), en die slechts in de verte is verbonden met ‘ideeën die bewust ontleend zijn aan theorieën’ (Stevens & Bors, 2013, p. 36). Stevens en Bors verwijzen ook naar de Duitse wetenschapper Muth (1962), die het begrip pedagogische tact verbond aan eigenschappen zoals een natuurlijk handelen, kinderen niet willen kwetsen, distantie weten te bewaren, zeker zijn van de situatie op dat ene bepaalde moment en kunnen improviseren.
Van Manen (2014) ziet pedagogische tact ‘primair als een bedachtzame geaardheid in onze omgang en ons handelen met kinderen. Veel minder dan iets dat zich manifesteert in bepaalde zichtbare gedragingen, is tact een manier van actief in-relatie-staan. (…) Tact toont zichzelf als terughoudendheid, als een openheid naar de ervaringswereld van het kind, als een afstemming op subjectiviteit, als subtiele beïnvloeding, als situationeel vertrouwen, en als de gave van de improvisatie’ (p. 73). Pedagogisch tactvol het juiste en het goede doen voor een kind of leerling, vraagt om een waarnemen waaruit blijkt dat het kind een uniek Ander is. In de omgang met kinderen een onderscheid maken tussen wat goed is en wat verkeerd, tussen wat passend is en wat ongepast, vraagt van elke leraar ethische vaardigheden. Daartoe moet hij beschikken over een morele ruimte waarin plaats is voor ethisch denken en handelen.
Voor pedagogische tact is het nodig het onderwijs als pedagogisch vak te benaderen: dat is vooral aanmoedigen, motiveren, betekenisvolle leerervaringen bieden en leerlingen een gevoel van veiligheid en competentie geven (p. 77). Tact kan dan ook niet gedijen in een over-gestructureerde onderwijspraktijk waarin ICT-middelen dominant zijn en leraren zich enkel opstellen als coaches. ‘Zien, verstaan, de betekenis doorzien, weten wat te doen en hoe, en het dan ook doen. Dat is het hele verhaal. Dat is waar je voor staat als leraar, ten dienste van je leerlingen’ (Stevens & Bors, 2013, pag. 41). Bij tact ben je pedagogisch gevoelig voor de leerling als subject, met al zijn unieke vragen, behoeften en vaardigheden. Tact is gericht op het begrijpen van een situatie die om een directe respons en beschikbaarheid vraagt.
Dit was deel 1 van een serie beschouwingen over het concept pedagogische tact. Lees hier deel 2 en deel 3.
Reacties