Culturele diversiteit in het klaslokaal

9 december 2016

Een bericht uit migratieland Canada:  “Canadese klaslokalen worden steeds diverser, en voor meer en meer leerlingen is het Engels of het Frans niet de eerste taal. Daarom is het belangrijk voor opleiders om te begrijpen hoe demografische verschuivingen invloed kunnen gaan hebben op hun onderwijspraktijk in de komende jaren”. Dit schrijft de Canadese docent en onderzoeker Lyle Hamm. Ook voor Nederland leerzame, praktische handgrepen om bijvoorbeeld vluchtelingkinderen tegemoet te treden. “Ik ontdekte dat die kinderen niet voordrongen uit onaangepastheid, maar omdat vooraan staan in de rij voor hen het verschil tussen overleven en het niet redden betekend had.”

Vertaling: Geert Bors

Mijn interesse in diversiteit en demografische verschuivingen – en de professionele ontwikkeling van leraren rond die thema’s – ontstond toen ik als leraar, directeur en onderwijsonderzoeker werkte in een middelgroot schooldistrict in het landelijk gebied van Alberta (provincie in West-Canada, red.). Het werd het voornaamste focus van een kwalitatieve casestudy die ik uitvoerde tussen 2007 en 2009 in een kleine stad die een snelle demografische verandering onderging in de richting van meer diversiteit.

De immigrantenpopulatie van Canada neemt gestaag toe. Bovendien, zo stelt onderzoeker Jan Stewart uit Manitoba, “is de verwachting dat er een sterke stijging zal zijn in de komende tien jaar van het aantal leerlingen dat naar Canada komt uit oorlogsgebieden. Het is zaak dat scholen en lokale gemeenschappen er klaar voor zijn om deze kinderen tegemoet te komen in hun specifieke en uiteenlopende behoeftes” (Stewart, 2007). Bovenschoolse directies en schoolleiders kunnen hun leraren helpen om doeltreffend te reageren, door middel van gerichte professionele ontwikkeling én door een constant gesprek gaande te houden over sociale rechtvaardigheid en gelijkwaardigheidsvraagstukken in het onderwijs.

Wanneer er zich snelle demografische veranderingen voltrekken, die hun invloed hebben op de school en de gemeenschap, is het belangrijk voor jou als leraar om je eigen houding en je aannames met betrekking tot verschillende culturele groepen goed in het oog te houden, net als de manier waarop je vorm geeft aan je onderwijspraktijk. Als leraar wil je kunnen inspelen op de uitdagingen die diversiteit biedt. Je moet jezelf niet opsluiten in je eigen comfortzone: de didactiek, methodologie en onderwijspraktijk waarop je gewend bent terug te vallen. Als leraren en schoolleiders het professionele en pedagogische heft niet in handen nemen om zich te verdiepen in de uitdagingen die demografische veranderingen en diversiteit bieden, zullen veel leerlingen geen gelijkwaardige kansen krijgen in het schoolsysteem. Erger nog, leraren kunnen mogelijkerwijs fysiek of emotioneel vastlopen, als ze zich laten overrompelen door de problematiek die komt kijken bij toenemende diversiteit. Leerkrachten die zich richten op de kansen en mogelijkheden, zijn in staat om rijke leerervaringen voor hun leerlingen te scheppen. Er zijn vele manieren hoe je als leraar kunt reageren en je aanpak kunt aanpassen aan de veranderende situatie in je klaslokaal.

Creëer een veilig, cultureel ontvankelijk en inclusief klaslokaal

Leerkrachten, die bouwen aan hun culturele competentie, worden sterker in het aangaan van authentieke relaties over culturele grenzen heen, wat hun groei als opleider en opvoeder in multi-etnische scholen ten goede komt. Als leraar moet je je willen verdiepen in het leven van je leerlingen. Dit kan leraren helpen om “een echte dialoog met leerlingen op gang te brengen en te houden, zodat zij in staat zijn om te putten uit wat leerlingen al weten en wat hen bezighoudt, en zo ook zicht te houden op hun welbevinden, betrokkenheid en resultaten” (Banks et al., 2005). Zo kun je als leraar een sfeer scheppen in je groep, die inclusief is en waarin het leren plaatsvindt op basis van nieuwsgierigheid en het stellen van goede vragen. Dat geeft alle leerlingen de gelegenheid om mee te doen en te leren van elkaars perspectieven, ervaring en levensverhalen.

In het verleden nodigde ik regelmatig ouders van nieuwe immigrantenleerlingen uit in mijn klassen om er het verhaal te vertellen over hun tocht naar Canada. Leerlingen die geboren en getogen zijn in ons land, hingen aan hun lippen – het waren vaak verhalen, die niet alleen spannend waren, maar ook overdonderend. Veel van mijn immigrantenleerlingen deelden ook hun ervaringen uit conflict- en oorlogsgebieden, die voor de meeste leerlingen ver-van-mijn-bed waren. Ik heb gemerkt dat er voor iedereen veel te leren is in dergelijke culturele uitwisselingen.

Carolyn Shields stelt: “Onderzoek heeft aangetoond dat, wanneer kinderen het gevoel hebben erbij te horen en wanneer ze hun werkelijkheid gereflecteerd zien in het curriculum en in de gesprekken op school, ze betrokkener zijn bij het leren en meer succeservaringen opdoen’ (Shields, 2004). Dat betekent dat je een veelvoud aan talen moet toelaten en moet willen omarmen in je klas – talen die diezelfde veelvoud aan culturen immers reflecteren. Het maken van een taalwand met Engelse woorden en daarnaast hun internationale equivalenten is een goede manier om respect en waardering te tonen voor alle talen, die in een meertalige klas vertegenwoordigd zijn. Leraren zouden ook moeten overwegen om het hun leerlingen toe te staan hun eerste taal vrij te gebruiken in de klas, om te leren, iets voor zichzelf te verduidelijken en te communiceren. Dan bouw je namelijk aan een werkelijk democratische en mondiale ervaring voor alle leerlingen én leraren.

Sommige gewoontes op school of in je groep, die gesneden koek zijn voor Canadese leerlingen, kunnen door nieuwkomers verkeerd begrepen worden. Als leraar of schoolleider is het goed als je daarop alert bent, en bereid bent om extra ondersteuning te bieden of misschien zelfs om oude manieren van handelen aan te passen. Neem bijvoorbeeld het brandalarm: een plotselinge brandoefening kan basisschoolleerlingen, die traumatische ervaringen hebben opgelopen in hun landen van herkomst of in vluchtelingenkampen, de stuipen op het lijf jagen. Als leerkracht moet je je nieuwe leerlingen voorbereiden op dergelijke gebeurtenissen; bovendien zou zo’n brandoefening niet mogen plaatsvinden zonder dat de schoolleiding het personeel op de hoogte gesteld heeft. Het kan ook voorkomen dat je je nieuwe leerlingen naar de voorste plekken in de rij ziet stuiven, als de klas naar een ander lokaal moet. In gesprekken met hun ouders heb ik ontdekt dat die kinderen zich niet aan het misdragen waren, maar simpelweg nog wat meer coaching nodig hadden: ze hadden geleerd dat vooraan in een rij staan het verschil kan maken tussen overleven en het niet redden.

Betrek de ouders

Het opbouwen van relaties met immigrantenleerlingen en hun familie is van essentieel belang voor leraren en schoolleiders in multi-etnische scholen. Veel ouders hebben die ondersteuning nodig, niet alleen omdat ze zich vaak nog niet goed kunnen uitdrukken in het Engels, maar ook omdat ze niet weten hoe het op een Canadese school reilt en zeilt. Het kan goed zijn dat ouders niet begrijpen hoe ze betrokken kunnen zijn bij het onderwijs van hun kind, laat staat dat ze weten dat die actieve betrokkenheid ook van hen verwacht wordt.

Als leraar moet je je bewust zijn van de socio-economische achtergrond van de ouders van je leerlingen, en zeker ook van nieuwkomers, die misschien door hun arbeidsomstandigheden of door andere barrières, niet naar ouderavonden komen of hun kinderen zichtbaar ondersteunen. Schoolleiders die hun school open stellen als multifunctionele ruimte voor gemeenschapsactiviteiten zullen merken dat de betrokkenheid van ouders en de gemeenschap toeneemt. Organiseer bijvoorbeeld eens een voetbal- of hockeytoernooi en zie hoe dat verbroedert. Zoiets maakt dat nieuwe ouders bekender worden met de school en stelt het schoolteam in staat om de diversiteit in zijn gebouw te laten zien en zich op te werpen als spreekbuis voor mensen die zich wat meer aan de randen van de gemeenschap bevinden.

Stimuleer professionele ontwikkeling

Een leven lang leren en werken in een groep met veel diversiteit gaan hand in hand. Wanneer je aan de slag gaat met professionele ontwikkeling rondom het thema diversiteit, helpt dat leraren om hun didactische en pedagogische praktijk om te vormen en geeft het hen de gelegenheid te bouwen aan hun bekwaamheid om effectief te werken in groepen en op scholen met een sterk diverse leerlingenpopulatie. Een suggestie voor opvoeders en opleiders zou zijn om eens kritisch te kijken naar de leermiddelen en de bronmaterialen waaruit je curriculum is samengesteld. Door klassieke literatuur en gedateerde historische perspectieven onder de loep te nemen, kunnen leraren zich bewuster worden van ideeën en materialen, die denigrerend, marginaliserend of beledigend kunnen zijn voor bepaalde leerlingen. Dat geeft leraren de gelegenheid om gevoelige kwesties rond ras, discriminatie en buitensluiting bespreekbaar te maken in een voor iedereen veilige atmosfeer. Het kritisch beschouwen van het curriculum kan leraren ook helpen om perspectieven en stemmen te onderkennen die juist wel in het curriculum passen.

Het is belangrijk voor een schoolteam om te begrijpen wat de effecten en de omvang zijn van raciale en culturele stereotypes, net zoals het relevant is om te zien hoe persoonlijke, onbewuste aannames over diversiteit hun invloed hebben in de klas en op school. Als leraren er niet in slagen om openlijke en verborgen raciale stereotypes en praktijken te herkennen en er een weerwoord op te hebben, zullen leerlingen uit minderheidsachtergronden in “cultureel-psychologische gevangenschap” blijven, zoals James Banks dat noemt. Ook kan het dan gebeuren dat deze leerlingen “de negatieve stereotypes en overtuigingen gaan internaliseren, die er bestaan over hun culturele groep en die geïnstitutionaliseerd zijn in de wijdere samenleving. Dat kan voor deze kinderen leiden tot culturele zelf-afwijzing en tot een laag zelfbeeld” (Banks, 2004).

Een succesvolle aanpak is om voor medewerkers en leerlingen workshops te organiseren, waarin onderwerpen aan bod komen die bepaalde vooroordelen op je school en in de gemeenschap als geheel aan het licht brengen. Daarmee word je bewuster van aannames, die ongelijkwaardigheid en discriminatie in de hand werken, en kun je ze ook actiever bestrijden. Goed is het om hierbij contact te zoeken met de media in je stad of dorp en hen uit te nodigen deel te nemen aan dergelijke mini-conferenties. Hierdoor kan de schoolgemeenschap aangeven waarvoor ze staat en – nog belangrijker – waarvoor ze juist niet wil staan.

Leraren in scholen met grote diversiteit zullen moeten blijven werken aan het ontwikkelen van een brede kennisbasis. Dat kan betekenen dat je zelf misschien wel terug zult moeten naar de schoolbanken en dat je de literatuur die verschijnt over het werken in multiculturele groepen bijhoudt. “Leraren die ‘pedagogisch denken’ over diversiteit zijn in staat om een onderwijspraktijk te bouwen, die zowel academisch uitdagend is als sensitief is naar de leerlingen” (Banks et al., 2005).

Houd je leerlingen bij elkaar

Nu klaslokalen in Canada veranderen, is het belangrijk voor leraren om onbevreesd het gesprek over diversiteit aan te gaan. Neem bijvoorbeeld de discussie over het al dan niet bij elkaar houden van leerlingen in multi-etnische, meertalige scholen. Deel van dat “moedige gesprek” zou moeten gaan over het ontwikkelen en vaststellen van onderwijsprotocollen, waarin leerlingen zo veel mogelijk mét elkaar les hebben. Afgezien van de lessen “Engels als tweede taal” waarin gerichte taalinstructie voor anderstaligen gegeven wordt, wil ik betogen dat het belangrijk is om alle leerlingen bij elkaar te houden tijdens kernvakken als rekenen/wiskunde, maatschappijleer, taal- en kunstlessen en natuurwetenschappen. En ja, dat zal wat werk vergen als het gaat om professionele schoolontwikkeling en in administratieve zin.

Het gebeurt al te vaak dat leerlingen die niet vloeiend genoeg zijn in het Engels uit bepaalde kernvakken gehaald worden en in plaats daarvan een aangepast programma voorgeschoteld krijgen. “Het resultaat van deze uitsluiting is dat veel leerlingen ofwel voortijdig schoolverlater worden of er niet in slagen om aan de eisen van het curriculum te voldoen” (Ryan, 2006, p. 33). Het verwijderen van leerlingen uit een reguliere klas op basis van een taalbarrière is een vorm van voorsorteren en zal hen gaandeweg doen wegdrijven van kansen in het onderwijs, in hun loopbaan en dus voor hun leven. Daarmee schept het ongelijkheid in onze scholen en onze gemeenschappen.

Het is dus van cruciaal belang dat alle leraren in Canada er klaar voor zijn om nieuwe immigranten en anderstalige leerlingen in hun klas te ontvangen. Als leraren niet over de benodigde vaardigheden beschikken, is het de verantwoordelijkheid van bovenschoolse besturen en schoolleiders om ervoor te zorgen dat die leraren “cultureel bekwaam” worden om les te geven en in hun kracht te staan in multi-etnische groepen. Verder moet iedere leraar weten hoe je kinderen leert lezen, zodat er altijd taalvaardigheidscomponenten in je lessen gebouwd kunnen worden, speciaal voor deze leerlingen.

Ieder kind moet in een reguliere klas mogen zitten, onder begeleiding van een professionele leraar. Leraren die hun verantwoordelijkheid voor deze kinderen niet nemen door hen naar lege klaslokalen, de gang of de bibliotheek te sturen, waar ze vervolgens basislesjes krijgen van iemand anders dan hun eigen docent, bieden geen gelijkwaardig en eerlijk onderwijs aan deze nieuwe leerlingen.

Lyle Hamm is universitair docent ‘Educational Administration and Leadership’ aan de faculteit onderwijskunde van de Universiteit van New Brunswick. Hij geeft colleges in onder andere pedagogische en onderwijskundige theorie, en in leiderschap op scholen met een grote culturele diversiteit. Daarvoor was hij 22 jaar lang leerkracht en schoolleider.

De oorspronkelijke, Engelse versie van dit artikel is gepubliceerd in Education Canada in september 2014, en is hier vertaald met enthousiaste toestemming van de auteur en het blad. Het artikel hoort tot de meest gelezen stukken op de site van Education Canada. De Nederlandse versie verscheen eerder in
Mensenkinderen, het blad van de Nederlandse Jenaplanvereniging.
 

Referenties

• Stewart, J. (2007).  Children Affected by War: A bioecological investigation into their psychosocial and educational needs. Ongepubliceerd proefschrift, University of Manitoba
• Banks, J., Cochran-Smith, M., Moll, L., Richert, A., Zeichnerk, K., LePage, P., Darling-Hammond, L., Duffy, H. and McDonald, M. (2005) Teaching Diverse Learners, in: Preparing Teachers for a Changing World: What teachers should learn and be able to do, red. L. Darling-Hammond and J. Bransford. San Francisco: Jossey Bass, 232-274
• Shields, C. (2004) “Dialogic Leadership for Social Justice: Overcoming pathologies of silence,” Educational Administration Quarterly 40,.1, 109-132
• Banks, J. (2004) “Teaching for Social Justice, Diversity, and Citizenship in a Global World,” The Educational Forum 68 (2004): 296-305.
• Ryan, J. (2006). Inclusive Leadership. San Francisco: Jossey-Bass