'Niet uitbannen of wegrationaliseren, maar erkennen dat onzekerheid de kern van onderwijs is'

2 februari 2016

'Het woord onzekerheid kan makkelijk misverstaan worden', schreef Hartger Wassink ooit in aanloop naar de  Onderwijsavond van Paulien Meijer getiteld 'Leren van docenten: het serieus nemen van onzekerheid’. Hij vult aan: 'Dat is denk ik precies wat er nodig is: de onzekerheid niet uitbannen of wegrationaliseren, maar erkennen dat het de kern van onderwijs is. Niet de onzekerheid als uiting van onervarenheid of  als gevolg van onvoorspelbaarheid, maar met betrekking op het kunnen erkennen van de ander als mens.' 

In 2016 kwam er bij NIVOZ een groep leraren bij elkaar, om onder leiding van Hester IJsseling, te reflecteren op het gedachtegoed van Gert Biesta en hun lespraktijk. Reflecteren gaat het best vanuit een concrete situatie, dus waarmee werd begonnen, was het inventariseren van zulke situaties. Al snel lagen er een paar op tafel:

• Ik wilde een les starten, maar een jongen wilde niet meedoen. Hij trok zijn pet en capuchon diep over zijn ogen. Wat nu?


• Ik heb een meisje in mijn klas, dat als enige uit een ander land komt. Nu in groep 3 merkte ze plotseling dat ze anders is.


• Een meisje dat het altijd fantastisch doet, zegt me dat ze toch altijd denkt: ik kan het niet.


• Mijn lokaal is bij de aula. Ik laat mijn leerlingen regelmatig zelfstandig werken. Eén jongen moet ik regelmatig toch terughalen in de klas. Hoe leer ik hem omgaan met die vrijheid?


• Een meisje las een boek tijdens mijn les. Ik liet haar nablijven en vroeg haar een brief te schrijven, over waarom ze dat deed. Haar brief zette me sterk aan het denken over hoe ik lesgeef.

Wat me trof in dat ‘rondje’, was dat vrijwel iedere leraar zonder haperen een situatie wist te noemen, waarin sprake was van een fundamentele onzekerheid over wat te doen. Aan de ene kant is dat niet zo verbazingwekkend. Lesgeven is mensenwerk, en je weet nooit wat de wisselwerking tussen mensen oplevert.

Aan de andere kant lijken we in de dagelijkse praktijk makkelijk aan die fundamentele notie van onzekerheid voorbij te gaan. Zeker in de opleiding van leraren en onderzoek naar lesgeven richten we ons eerder op het uitbannen van die onzekerheid, dan op het nader verkennen ervan.

Onderzoek en kennis
Op lerarenopleidingen is de laatste jaren, vaak onder maatschappelijke en politieke druk, het accent komen te liggen op het toetsen van vaardigheden, een nauw omschreven kennisbasis. Ook wordt, zowel op hbo als universiteit, steeds meer nadruk gelegd op het doen van onderzoek door leraren.

Hoewel ik dat een sympathiek idee vind, bracht de ervaring van deze woensdag mij weer tot het inzicht, dat dat onderzoek zich vooral richt op het vinden van ‘evidence’, bewijs over ‘wat werkt’. Het is gericht op het vinden van zekerheden en het uitsluiten van de ‘willekeur’ van de leraar die individueel zijn eigen afwegingen maakt.

Het gesprek tussen de leraren van die woensdag liet wat mij betreft zien, dat dat maar het halve verhaal is. Het waren stuk voor stuk (zeer) ervaren leraren aan tafel, van scholen die het vrijwel allemaal goed doen. Hoe veel kennis je ook hebt, hoe ver ontwikkeld je didactische vaardigheden ook zijn, een kern van onzekerheid is er altijd in het lesgeven. De vraag is nu of we die onzekerheid voldoende serieus nemen.

De Ander als mens
Het woord ‘onzekerheid’ kan hier makkelijk misverstaan worden. Het gaat niet om de onzekerheid als uiting van onervarenheid–dat hebben we net gezien: ook heel ervaren leraren houden die fundamentele twijfel. Het gaat ook niet om de onzekerheid als gevolg van onvoorspelbaarheid: van het weer op je trouwdag bijvoorbeeld, of het op tijd vertrekken van je trein naar een belangrijke afspraak.

De onzekerheid heeft betrekking op het kunnen erkennen van de ander als mens. Die Ander beschikt net als jij over een behoefte aan autonomie, en over creativiteit die een uitweg zoekt. Die autonomie moet je erkennen als leraar, omdat het een voorwaarde is voor het leren. De creativiteit moeten we koesteren en stimuleren, omdat het de voorwaarde is, om de complexiteit van alledag telkens opnieuw het juiste te kunnen doen, wat telkens net iets anders is, dan het juiste van gisteren.

Paulien Meijer, hoogleraar aan de Radboud Docentenacademie, sprak in 2016 bij NIVOZ over ‘het serieus nemen van onzekerheid.’ Dat is denk ik precies wat er nodig is: de onzekerheid niet uitbannen of wegrationaliseren, maar erkennen dat het de kern van onderwijs is. En dan doen zich er allerlei andere vragen voor. Hoe kunnen we die onzekerheid begrijpen? In welke vormen doet die zich voor? Wat hebben leraren-in-opleiding nodig, om haar te kunnen hanteren? Wat vraagt dit van opleiders? Wat van onderzoekers? En ook: wat vraagt het van de scholen, waar de leraren-in-opleiding hun stages volgen, om dit te kunnen begeleiden?

Een aantal van de deelnemers aan het gesprek op de woensdag vroeg zich af, hoe het kon dat ze zo’n onderzoekend gesprek zo zelden op haar eigen school hield. Misschien is er een heroriëntatie nodig van de lerarenopleiding, om ervoor te zorgen dat deze gesprekken, waarin onzekerheid serieus genomen en onderzocht wordt, geen zeldzaamheid worden op een woensdagmiddag bij NIVOZ, maar het hart vormen van de lerarenopleiding.

Hartger Wassink werkt als medewerker van de NIVOZ-denktank aan de verbetering van de dialoog tussen onderzoek en praktijk in het onderwijs. Daarnaast helpt hij als zelfstandig adviseur leraren, leidinggevenden en bestuurders bij het voeren van de professionele dialoog in de school.