Joke Hermsen over Kairos, thuis-zijn en onderwijs: 'We komen thuis, waar we het meest vreemd zijn aan onszelf.'

25 augustus 2023

Haar pedagogische bedenkingen bij het huidige onderwijs, als filosofe en schrijfster, trekken al ruim tien jaar de aandacht. Maar in alle essays, boeken en prikkelende columns plaatst Joke Hermsen niet alleen kanttekeningen bij de verzakelijking van schoolpraktijk en -beleid. Ze biedt ook perspectief en hoop. Daar komt de kunst, de verbeelding, de creativiteit en vooral de tijdloze aandacht – Kairos - om de hoek. Dinsdag stond ze in Utrecht, op Fort Voordorp, en hing NIVOZ-medewerker Rob van der Poel aan haar lippen.

Het verhaal dat Joke J. Hermsen op de koersdag van Ithaka ISK vertelt, bij de start van het schooljaar, raakt existentiële lagen van het mens-zijn en worden. Gevraagd om eerder werk van haarzelf - Kairos, een nieuwe bevlogenheid uit 2014 - te verbinden aan een pedagogiek van (de) hoop, betekent voor de inmiddels 62-jarige schrijfster en filosofe de aanzet om te beginnen bij het meest recente boek dat ze schreef en dat in oktober in de winkel ligt: Onder een andere hemel. Daarin bouwt ze door op het klassieke verhaal van Odysseus, de eeuwige reiziger die na vele omzwervingen na 20 jaar eenmaal thuis op Ithaka, niet meer herkend wordt. Maar waarachter het besef doorklinkt dat we uiteindelijk pas echt thuiskomen als we onszelf met de ander en het andere – het vreemde - verbinden. 'We zullen langs en door het vreemde moeten trekken,' zegt Joke het in haar poëtische taal. 'Langs en door het vreemde van de ontmoeting met de ander, het vreemde van je herinneringen van vroeger, van je dromen en nachtmerries, van je verlangens of van het onbewuste - om uiteindelijk die vraag te kunnen beantwoorden: wie ben ik? En wie herkent mij als degene die ik ben?'

Ze is speciaal voor de lezing wat eerder naar Nederland gekomen, vanaf haar 'buiten-verblijf' in Frankrijk, zo vertelt directeur Gerben Houwer in de aankondiging. Ten overstaan van ongeveer 150 medewerkers van Ithaka ISK – een vo-school voor nieuwkomers – legt Joke vervolgens als eerste een stapel boeken op tafel neer, een greep uit haar rijke oeuvre, zijnde een donatie aan de schoolbibliotheek. Schrijfwerk uit haar verleden, onder te verdelen in verhalen, romans en filosofische essays over kunst, politiek en samenleving. En vooral ook veel van wat ertussen hangt.

Ik ben hier om Joke Hermsen zelf eens te horen, te zien en mee te maken. Kairos was een boek dat ik destijds verslond en waarin de brug naar onderwijs al eens eerder is gelegd. Bovendien is ze, weet ik inmiddels door allerlei media-optredens, vooral een boeiend verteller. Juist die ervaring – los van haar prachtige teksten die je van papier kunt lezen – heeft een sterke (relationele) werking. Joke zelf roept er in haar betoog ook expliciet toe op. ‘Vertel elkaar verhalen. En nodig ertoe uit. We hebben er als mensheid zo’n nood toe. Een ontmoeting langs de weg van verhalen geeft antwoord op de vraag wie je bent, anders dan wat je bent en wat je doet. Het komt tegemoet aan onze eerste menselijke behoefte, aan ieders bestaansrecht en het verlangen om onszelf in de ziel te laten raken.’

In de context van Ithaka landt haar verhaal over ‘thuiskomen in den vreemde’ – en alle spanning, verwarring en ongemak die dat met zich meedraagt - in vruchtbare bodem. Ruim 1100 leerlingen telt de school nu en vandaag zitten er – door de explosieve groei – weer 40 nieuwe docenten in de zaal. De erkenning van het feit dat we als mens twee krachten in onszelf kennen - het verlangen naar geborgenheid en vertrouwelijkheid, naast de zin in avontuur en het onbekende - zorgt bij het onderwijspubliek voor persoonlijke herkenning. Hoe gaan we daarmee om? Wat is jouw heimwee? Naar welke verte verlang je? Het zijn de vragen van de mens en zijn zoektocht naar zichzelf. Maar die altijd ook in de beweging van het reizen terug te vinden is, van het moeten vertrekken tot het willen vertrekken en het van elders dromen. Als er sprake is van verlangen én van onveiligheid en kwetsbaarheid, wat in het geval van een deel van de leerlingenpopulatie bij Ithaka dan weer tot een noodzakelijk vlucht van je vertrouwde plek leidt.

‘We zijn huismussen en zwervers,’ zo las ik een uitspraak van Joke Hermsen boven een artikel in Filosofie Magazine en waaruit ik ook hier nu ga citeren. ‘Thuis-zijn is geen onderwerp waar denkers veel aandacht aan hebben besteed. Terwijl je er veel over kunt zeggen. Want wat is een thuis? Is het een plek of een ervaring? Ben je thuis bij jezelf of bij de ander? In de taal of in de cultuur? En kun je ergens voorgoed thuis zijn?’

De Duitse dichter Rainer Maria Rilke liet haar inzien dat er een binnenwereld ontstaat als je met aandacht naar de wereld kijkt en daarover nadenkt of schrijft. In die aandacht en reflectie kom je tot een nieuwe verhouding tot de wereld, die je als het ware internaliseert. Daardoor sta je niet langer tegenover de wereld, zoals hij het menselijke noodlot beschrijft. De oppositie tussen buitenwereld wordt overbrugd in die wereldbinnenruimte. ‘Een van de opmerkelijke uitkomsten van mijn onderzoek is dat het overbruggen van tegenstellingen überhaupt een thuisgevoel oplevert – of dat nu de tegenstelling ik-ander, uiterlijk-innerlijk of mens-natuur is. Alles wat die twee polen voor een moment weet samen te nemen, geeft de indruk van heimisch zijn, thuis zijn.’

Een van de opmerkelijke uitkomsten van mijn onderzoek is dat het overbruggen van tegenstellingen überhaupt een thuisgevoel oplevert.''

 ‘Omdat we dubbelzinnige wezens zijn, lijkt de paradox ons soms de meeste waarheid over onszelf te kunnen vertellen,’ zo komt ze in het interview tot een voorzichtige conclusie. Thuis is dus niet alleen een ruimtelijke plek, maar heeft ook te maken met onze innerlijke huishouding. ‘Je kunt wel denken dat je thuis bent in een duur huis met mooie spullen, maar als je daar niet op zielsniveau wordt aangesproken, ben je eigenlijk dakloos.’

Ze benadrukt wel het onderscheid van de feitelijke dakloosheid waar miljoenen mensen – en ook sommige leerlingen van Ithaka in hun recente verleden - mee te kampen hebben. ‘De heimwee bij vluchtelingen kan ernstige proporties aannemen die ontwrichtend zijn. De eerste voorwaarde is om iemand onderdak te bieden. Vervolgens moet dat huis in een gastvrije omgeving staan, en ten slotte moet er ook voor het huis van de innerlijkheid gezorgd kunnen worden.’

Het gebrek aan aandacht voor de ziel heeft een wereld op drift veroorzaakt. Zo valt er ook vandaag door de woorden van Joke Hermsen te horen. Het onderwijs vormt daar op veel plekken geen uitzondering op, al zou je daar wel met elkaar zorg voor willen dragen. ‘Thuis-zijn heeft dus ook te maken met politiek, met het systeem, met de keuzes die we maken. We moeten geïnspireerd worden door verhalen om ons thuis te kunnen voelen.’

Ze vertelt over de 25 jaar dat ze zelf doceerde – van middelbare school, tot aan universiteit - en de liefde en betrokkenheid voor onderwijs die daar nog steeds in schuilt. En ze wijdt op deze dinsdagochtend nog eens uitvoerig uit over wat Kairos – het kleine broertje van de Griekse god Chronos – ons in dat opzicht heeft te vertellen. Een kairotisch moment duidt op een tijdsbeleving van daadkracht en creativiteit die pas kan ontluiken nadat we de kloktijd tot stilstand hebben gebracht. Vertraging, stilte en geduld doen ons weer voelen, verwonderen en ontvlammen. Al dreigt het gevaar dat we doorslaan en er weer iets op zichzelf van maken. ‘Het is een balans, beide kanten van de weegschaal doen mee.’

Ten tijde van de explosieve aandacht die het boek Kairos destijds kreeg, ook in onderwijsland, zette Joke Hermsen het werk niettemin al eens in een groter perspectief, als tegenwicht van het neoliberale denken, de prestatiesamenleving en externalisering die eruit is geboren. ‘Een groot deel van ons leven worden we ver-uitwendigd. We worden geleefd in plaats van dat we zelf leven. Dat doen we onszelf en elkaar aan. Literatuur, kunst, muziek legt de vitaliteit van onze innerlijke verbeelding bloot. Daar wordt de vervreemding van de mens ten opzichte van zichzelf een halt toegeroepen. Het is een intermezzomoment, een kairotisch moment bij uitstek. En dat is weldadig voor lichaam en geest. De eerste, Griekse pedagoog Isocrates zag dit Kairos-moment daarom als belangrijkste doel van het onderwijs.’

'Tijd is nu geëconomiseerd. Kloktijd wordt als meetinstrument ingezet. Terwijl tijd het fundament van ons bestaan is. Chronos, met zijn zandloper en zijn zeis, meet de tijd. Kairos is tijd-zijn, stromende tijd, van binnenuit tijd ervaren. Bevlogenheid, enthousiasme. De les wordt datgene wat tot de verbeelding spreekt en tegelijk de hoop aanwakkert. Kariros is de tijd die we nodig hebben om ons 'wie' te vinden en te tonen. Of zoals Hannah Arendt het verwoordt: Wie ben je? Sta me toe een verhaal te vertellen. '

Literatuur, kunst, muziek legt de vitaliteit van onze innerlijke verbeelding bloot. Daar wordt de vervreemding van de mens ten opzichte van zichzelf een halt toegeroepen. Het is een intermezzomoment, een kairotisch moment bij uitstek.''

'Waar die hoop te zoeken? Door verhalen te vertellen, van mens tot mens. Door gebruik te maken van het narratieve, juist ook op scholen en tijdens lessen. ‘Scholè' betekent in het Grieks rust, niets doen, tijd vrij van werk. Het aandachtig luisteren - naar een verhaal van een ander - schept op zich al een kairotisch moment. Als een docent vertelt, leer je als leerling niet alleen hoofdzaak van bijzaak te onderscheiden, maar je bestudeert ook de mimiek, interpreteert de stijl en leert de toon te herkennen. Dat scherpt je empathisch vermogen, want je beseft dat er vele verschillende mensen en stijlen zijn. Zo ontdek je de differentiatie van de wereld die wij bewonen. De mens bestaat immers in meervoud. Dat wordt moeilijk als de docent alleen nog een coach mag zijn, die leerlingen via toetsen begeleidt en als hij of zij zelf buiten beeld blijft.’

Met dank ook aan Rob Bekker en Ithaka ISK. De cartoon is van Kamagurka.

Onder een andere hemel verschijnt op 16 oktober a.s..