Interne emotie-bom

21 januari 2018

Leren om onbeheersbare woedebuien te voelen aankomen. Docente Xandra van Hooff probeert het bij Heike, een van haar leerlingen die woont in een instelling. 

‘Heike, het is tijd dat je de computer gaat afsluiten, Jeroen is nu aan de beurt.'

Ik zeg deze zin terwijl ik achter de computertafels langs loop. Ik bemerk direct dat de boodschap niet binnenkomt. In een flits mag ik beslissen: ga ik laten merken dat ik dit door heb? Of doe ik net of het me ontgaat dat ze júíst geen non-verbale reactie geeft en loop ik door?

Ik weet heel goed dat ik het niet gelijk moet laten merken, dat ik leerlingen de kans mag geven om te besluiten toch te doen wat ik vraag. Kees van Overveld schrijft het ook in zijn Groepsplan Gedrag: boodschap geven, doorlopen en bij ‘het volgende rondje’ gewoon nogmaals de boodschap geven.

Heike echter is geen gewone leerling en mijn klas geen gewone klas. Heike heeft een vorm van autisme waarbij ze regelmatig ontploft door de heftigheid aan emoties. Zowel angst als woede kan haar triggeren tot een uitbarsting. Een ontploffing die, zo had ik in de maanden dat ze in mijn klas zit gemerkt, voorafgegaan wordt door het negeren van de boodschap. Als ze zich goed voelt, dan is ze redelijk volgzaam. Als ze echter geïrriteerd is, laat ze me verbaal en non-verbaal merken geen gehoor te geven aan mijn oproep. Alsof ze zowel mij als zichzelf de tijd geeft me voor te bereiden. Een kettingreactie kan volgen en die is lastig te doorbreken.

En nu mag ik dus een beslissing nemen of ik direct aan haar laat merken dat ik doorheb dat ze ‘in haar eigen wereld verkeert'…

Ik besluit het laatste. En overdenk dat als ik stil was blijven staan, ik contact had moeten maken. Een hand op de schouder zou bij Heike not-done zijn, zeker niet vanuit een positie achter haar. Dat was veel te onveilig. Het neerleggen van mijn hand op tafel, naast haar hand die op de computermuis rustte, had normaal gesproken wel gekund. Maar voelde ik aan: vandaag niet. Ik had naast haar kunnen neerknielen. Maar als ze al ‘op ontploffen’ stond, had ze me fysiek kunnen raken en had ik me niet kunnen verdedigen.

Ik ga in gedachten de ochtend na. Heike is in contact geweest met mij en anderen. Soms bozig, geïrriteerd. Niet dromerig, zoals ze soms ook kon zijn. Of vermoeid na nachten niet slapen. Waarom mijn onbewuste gevoel dat ik niet moet doorvragen bij haar? De afgelopen dagen overlegde ik vaak met de leefgroep van Heike. Ze woont vanaf kleuterleeftijd op groepen met slecht tot matig resultaat. Nu, aan het einde van haar puberteit willen we toch nog een poging doen haar gedrag te begrijpen en het daarmee mogelijk te gaan wijzigen. De jeugdpsychiater heeft op een congres informatie over MCDD gekregen en herkent Heike hierin. Ze heeft het ons uitgelegd en aan ons de kunst om tijdig te herkennen wanneer de spanning oploopt zodat we kunnen proberen om haar 'interne emotie-bom gereguleerd tot ontploffing te brengen’

Inmiddels heb ik alles op een rijtje, loop naar de gang en bel de leefgroep. Leg hen uit dat Heike van de computer moet maar dat niet wil. Dat ik het slechts eenmaal gevraagd heb en dat ik normaal gesproken pas bel bij escalatie. Maar die wil ik nu voor zijn. Ik voel me enigszins schuldig. Is ze boos als de leiding haar komt halen? Natuurlijk bespraken we deze aanpak met haar. Maar toch, het gaat hier wel om een mens met gevoelens, en dat is ‘in het moment zelf’ soms anders als je van tevoren bedenkt en afspreekt. Ze gaat zo goed de laatste tijd, er zijn juist weinig grote incidenten. Maar ja, als je wilt ‘leren’ dan moet je ook inschattingsfouten durven maken, bedenk ik me. Is het keerpunt misschien dat we de onbeheersbare woede-aanvallen, die ze heeft als ze haar zin niet krijgt, zien aankomen? En kunnen we ze daarmee reguleren?

De groepsleiding is er binnen twee minuten, geven de collega's telefonisch aan. Hoe zal het gaan? Het zal niet de eerste keer zijn dat mijn lokaal wordt verbouwd. Ik bereid de klasgenoten voor. Ga naar Rosha, een leerling met autisme en zeg haar dat we naar buiten gaan ook al is de pauze nog niet begonnen. Ik slaak een zucht van verlichting dat dit gedeelte zo goed verloopt.

Heike moet inmiddels iets merken. Dat kan niet anders. Ze reageert echter niet. De groepsleiding, vier man sterk, komt binnen. Ik overleg op fluistertoon met hen wie naar haar zal gaan. Samen met een mannelijke collega loop ik naar haar toe. Mocht het nodig zijn dan kan hij haar direct in de houdgreep nemen. Aan haar rechterzijde ga ik door mijn knieën en zeg: 'Heike, ik weet dat je me gehoord hebt toen ik vroeg of je de computer uit wilde zetten.' Ze negeert me. 'Heike, dit is een keerpunt heb ik het gevoel. Volgens mij heb je behoefte aan een time-out op de groep.'  Ze schuift haar stoel met een ruk achteruit, slingert haar computermuis tegen de muur en roept: ‘Verdomme trut! Je weet helemaal niet hoe ik me voel.'

‘Dat weet ik ook niet Heike, maar ik weet wel dat je minder problemen krijgt als je je woede er uit gooit in je kamer, de tuin of op de time-out. Ik heb overlegd met de groepsleiding en we willen je graag die kans bieden. We denken dat jij snapt dat je beter voor jezelf kunt kiezen!’

'Komen jullie nog mee?'

Hierop geef ik een kort knikje naar de groepsleiding. 'Kom Heike, dan gaan we. Loop maar mee.' Samen lopen we naar de drie begeleiders die rustig staan te wachten. Het lijkt een eeuwigheid te duren. Een zucht. Een tik tegen de uitknop van de pc. De stoel die langzaam achteruit schuift. Ze pakt sjokkend haar schoolwerk in haar tas. ‘Nou, komen jullie nog mee?’ vraagt ze zonder op te kijken. Allen lopen weg. In de pauze van 12 uur ben ik benieuwd. Hoe liep dit verhaal af? 'Heike was als een engeltje,' hoor ik terug. Ze genoot van de extra vrije tijd. Een vervloeking schiet door mijn hoofd. Verkeerd ingeschat dus! Ik baal van mezelf.

Wat later om 13 uur ontvang ik mijn klas en Heike is er niet bij. 'Ze flipte door een opmerking van Jeroen, die is er ook niet,' reageert een leerling.

De middag lijkt eindeloos te duren. Bij de overdracht op 15 uur vatten collega's de middag voor me samen. Een korte uitbarsting. Volgende keer de spanning direct opvoeren met verplicht extra kamer op ruimen of i.d. Ze zat wel degelijk tegen de grens aan, er was weinig voor nodig om haar te doen flippen. Nu lag ze even te slapen op haar kamer. Blijkbaar was de spanning voldoende weggezakt en kwam er weer rust in haar lichaam. Deze dag bleek een omkeer te brengen in de aanpak van Heike. In de maanden die volgden leerde ze zelf haar spanning steeds beter te herkennen. Het zou nog tijden duren voordat ze ook de woorden vond om aan te geven wat ze nodig had en voldoende uitlaatkleppen om deze spanning los te laten.

Heike was binnengekomen als 'meisje-zonder-toekomst'. Ze zou de rest van haar leven in een instelling wonen. Een opleiding afronden, was waarschijnlijk onmogelijk. Inmiddels functioneert ze veel beter dan we als begeleiding op de groep en binnen school ooit hadden kunnen dromen. Ze volgt zelfs met succes al enkele jaren een reguliere beroepsopleiding. Wat een verandering! Die hadden we nooit alleen kunnen bewerkstelligen bij haar. Als collega's samen - en met een flinke dosis lef - lukte het ons om Heike zichzelf te leren kennen.

De kracht van Xandra van Hooff ligt in het leggen van verbanden tussen mensen, relaties en systemen. Op haar website www.xandravanhooff.nl staat meer te lezen.