Hoe verbondenheid met de natuur bij kan dragen aan verbindend kleuteronderwijs

16 januari 2022

'Ik kom al jarenlang op meerdere scholen en dit is het onderwijs wat ik veel zie: voorgeprogrammeerd kleuteronderwijs waarin het licht overschaduwd wordt door methodes en modellen. Hoe kunnen leerkrachten in opleiding zien wat kinderen nodig hebben als zij niet geleerd hebben zich aan hen te verbinden? Als zij eigenlijk ook de verbinding met zichzelf zijn verloren?' Marieke van Ierschot, kleuterpedagoge en onderzoeker houdt een pleidooi voor speels, liefdevol en verbindend onderwijs. 'Goed afgestemd zijn op het kind vraagt om goed afgestemd zijn op de natuur. Op de natuur buiten en op jouw eigen natuur binnenin.'

Het is winter. De natuur heeft zich teruggetrokken. De kleuren zijn vervaagd, de bomen kaal, de dieren weggekropen. In deze tijd lijkt er in de natuur weinig te gebeuren. Maar daar, diep onder de grond maken de plantjes zich klaar om voorzichtig hun groene kopje boven de aarde uit te steken naar het licht. Waar de natuur oproept tot verstillen en vertragen, tot terugtrekken en naar binnen keren, werken wij hard door. In deze uitdagende tijd waarin vanzelfsprekendheid verdwenen is en je niet meer terug kunt vallen op vertrouwde ritmes in de klas, tasten we vaak in het duister: hoe krijgen we op school het kleuteronderwijs goed georganiseerd? Leren de kinderen wel genoeg? We zoeken naar houvast en ondertussen worden we ingehaald door gestructureerde didactische modellen die hun stempel drukken op het kleuteronderwijs. In een poging het duister van ons af te schudden, grijpen we naar (digitale) lesmethodes die ons de weg willen wijzen in het geletterde en gecijferde verkeer in groep 1,2 maar is dat wat we willen en wat wenselijk is? Het is tijd om ons terug te trekken en te bezinnen.

Stagebezoek

In de herfst heb ik een stagebezoek bij een student in een kleutergroep. Nadat ik achter in de klas ben gaan zitten kijk ik om mij heen. Het lokaal is gevuld met tafels en kasten en ik zie een kleine huishoek en bouwhoek. Er zijn twee digiborden en er klinkt een liedje over de herfst dat hard en blikkerig mijn oren binnenkomt. De juf is enthousiast en de kinderen dwarrelen door elkaar heen om daarna in de kring te gaan zitten. Ze heeft haar voorbereidingsformulieren klaargelegd en hierop staat dat zij een boek gaat voorlezen over een muis in het bos. Ze vraagt of de kinderen weten wat er op de rug en op de voorkant van het boek staat. Waar de kinderen eerst nog nieuwsgierig aan het luisteren waren begint de aandacht nu te verslappen. Enkele kinderen draaien op hun stoel, staren voor zich uit en lijken ergens anders te zijn met hun gedachten. Een jongetje wil wat zeggen en roept meerdere keren door de klas. De juf wil dat hij even naar de gang gaat om rustig te worden.

Inmiddels is het voorlezen afgelopen en de juf staat op om uit te leggen wat de kinderen vandaag kunnen doen. Ze laat een werkblad zien met succescriteria: zo maak je een paddenstoel. Op de gang hebben een paar jongens het plan om een dierentuin te maken maar de blokken mogen niet naar de gang. In de huishoek pakken drie kinderen de spullen uit het kastje, rommelen er even mee en pakken dan wat anders. Ze maken grapjes met elkaar en dagen elkaar uit.

In verbinding zijn

Ik merk dat ik onrustig word. De student die ik kom bezoeken is bijna klaar met de opleiding. Ik bewonder haar enthousiasme en gedrevenheid en ik zie dat zij hard haar best doet. Ze heeft de activiteiten gedegen voorbereid en gaat er waarschijnlijk vanuit dat het onderwijs wat zij laat zien ‘goed’ is. Ze heeft immers lesdoelen geformuleerd, de kinderen voeren de werkjes uit die zij heeft bedacht en ze krijgt de aandacht van de kinderen na een onrustig moment. Maar wat ga ik na mijn observatie tegen haar zeggen? Dat je door deze formele en gedigitaliseerde aanpak een onderwijssetting creëert waarin de werkelijke verbinding tussen de leerkracht en het kind ontbreekt?

Het stagebezoek treft mij. Ik kom al jarenlang op meerdere scholen en dit is het onderwijs wat ik veel zie. Voorgeprogrammeerd kleuteronderwijs waarin het licht overschaduwd wordt door methodes en modellen. Leerkrachten die sterker gericht zijn op het volgen van een methode in plaats van op het volgen van het kind. Onderwijs dat weinig ruimte laat aan kind en leerkracht om zich aan elkaar en aan de wereld om hen heen te verbinden. De student die ik bezocht kan ik niet afrekenen op wat zij heeft laten zien. Hoe kunnen leerkrachten in opleiding zien wat kinderen nodig hebben als zij niet geleerd hebben zich aan hen te verbinden? Als zij eigenlijk ook de verbinding met zichzelf zijn verloren?

De student zou waarschijnlijk niet hebben gekozen voor een werkblad met succescriteria als zij deze verbinding zou voelen. Zij zou dan weten dat het leren kennen van de vier seizoenen niet vervangen kan worden door een filmpje. Het maken van een paddenstoel, als de kinderen nog niet eerder een echte paddenstoel hebben bekeken, zou zij niet bedenken. Voor de hand liggender zou een wandeling zijn om buiten paddenstoelen te zoeken en te bekijken. De rol van de leerkracht is namelijk niet het overbrengen van kennis, en in dit geval kennis over het herfstseizoen. De rol van de leerkracht is het telkens opnieuw in nabijheid van het kind voorwaarden scheppen en aanboden doen waardoor het kind zich op eigen kracht kan ontwikkelen. Zo kan het kind op zijn eigen, unieke wijze zichtbaar worden in en deelgenoot zijn van de wereld (Biesta, 2012, p. 9-10).

Meebewegen met de natuur

Het is winter. De natuur houdt zich koest. Of lijkt dat maar zo? Diep in de grond gebeurt er van alles. Kijk maar eens onder de donkere bladeren waar de kleur uit verdwenen is. Als je goed kijkt zie je dat er allerlei kleine beestjes rondlopen. Onder dit beschermende bladerdak gaat het leven door. En zo is het ook voor ons. Hoe dik het bladerdak in deze tijd ook voor ons voelt en hoe moeilijk het lijkt hier onderuit te kruipen: het leven gaat door. Ook wij blijven ons voortbewegen in de donkerte, wachtend op het licht, wachtend op de warmte van de zon. Als we ons verbinden met de winter en meebewegen met de natuur zouden we andere keuzes maken in onze onderwijspraktijk. Waar we op een grijze, bewolkte dag met miezerregen het buitenspelen over zouden slaan, zouden we als we verbonden zijn niet aarzelen en met de kinderen de kleine en zachte regendruppeltjes op onze koude wangen laten spetteren. We zouden lantaarntjes maken met de kinderen met een lichtje erin om op zoek te gaan naar het donkerste plekje op het schoolplein. En als het waait zouden we als vanzelf buiten meewaaien met de takken van de bomen; voel je dat de wind je voort wil duwen?

Buiten kun je je beter verbinden met de seizoenen dan binnen. Je voelt de winterkou, je krijgt kippenvel en slaat je armen om je heen om het warm te krijgen. Je ervaart de donkerte omdat je minder goed kunt zien en de kleuren om je heen zijn verdwenen. De kou, de donkerte en de verstilling in de natuur kun je vanuit deze verbinding met je meedragen. De winter is niet meer buiten jou maar maakt deel uit van jou, je valt er als het ware mee samen.

Buiten doe je met de kinderen andere fysieke ervaringen op dan binnen en er wordt in de buitenomgeving ander spel uitgelokt dan in het klaslokaal. De natuur zorgt voor verrassingen (Tovey, 2011) waardoor de nieuwsgierigheid van de kinderen wordt geprikkeld. Er ligt ineens een regenplas bij de buitendeur, het zand in de zandbak is verstopt door alle bladeren die erin zijn gevallen en er zit een vogel in de boom die een opvallend hoog geluid maakt. Doordat de seizoenen de buitenomgeving veranderen, het zandpaadje bijvoorbeeld opeens een modderpaadje is geworden en er door de storm een grote tak van de boom is afgebroken, liggen er telkens opnieuw andere spelaanleidingen voor de kinderen voor het oprapen.

Lef

In een tijd waarin we worden overspoeld door steeds veranderende regels en kinderen opgroeien met mondkapjes en antibacteriële handgel moeten we lef hebben. Lef om juist nu het didactisch model of de methode los te laten en te vertrouwen op de natuurlijke ontwikkelkracht van het kind. En dat kunnen we alleen als we de tijd nemen om even weg te kruipen onder het veilige dak van bladeren en ons te verdiepen in wat kinderen bezighoudt. In hoe zij zich ontwikkelen, hoe zij leren en in hoe belangrijk het is als zij de ruimte krijgen om te spelen. En ja, dat is best hard werken want het is geen gemakkelijke klus. Goed afgestemd zijn op het kind vraagt om goed afgestemd zijn op de natuur. Op de natuur buiten en op jouw eigen natuur binnenin. En daar hebben we nog wel wat aarde voor weg te vegen.

Het met aandacht kunnen zijn in het moment zorgt voor een verbindende brug tussen jouw aanwezigheid hier en de aanwezigheid van de ander daar (Baart, 2016, blz. 113). Als jij er als leerkracht met je hele hebben en houden kunt zijn maak je ruimte voor het kind om er ook helemaal te mogen zijn. En dat is ons diepste verlangen: er mogen zijn. Hier, met jou. Met de natuur, in deze wereld.

Als we het licht willen laten schijnen en door de koude aarde heen omhoog willen kruipen om de voorjaarszon te voelen, moeten we tijd en ruimte creëren om die verbindende brug te bouwen. Tijd en ruimte waarin kinderen met hun hele hart en hun hele lijf kunnen spelen, kunnen experimenteren en ontdekken. In waterplassen mogen springen en in bomen kunnen klimmen.

Ik heb een missie. Kleuterleerkrachten opleiden die zich met hart en ziel openstellen voor speels, liefdevol en verbindend onderwijs. Binnen en buiten. En die in de onderwijsboom durven te klimmen. Met vallen en opstaan.

 

Onderwijsboom

Tijd om te groeien met horten en stoten

Tijd om je wereld steeds meer te vergroten

Tijd om te klimmen en om te vallen

Om te vertakken en met z’n allen

Eronder te schuilen en hutten te bouwen

Tijd om te werken, te zuchten, te sjouwen

Tijd om aan de takken te hangen

Te spelen en zingen, een lied van verlangen

Tijd om te lachen, de sterren te tellen

Een vuurtje te stoken, verhalen vertellen

Tijd om te niksen, te dralen en lummelen

Tijd om te ontdekken, te rommelen, frummelen

Tijd om te rusten en tegen de stam

Gewoon lekker te zitten met een jam boterham

Tijd voor het aanzien, voor het wachten en laten

Tijd om te zwijgen of samen te praten

Tijd om te wortelen en stevig te staan

Tijd voor de zon en tijd voor de maan

Tijd om te kruipen onder de aarde

Tijd om te weten: ik ben van waarde

Tijd voor een nestje, tijd om te wiegen

Het leven te dragen en uit te vliegen

Marieke van Ierschot is kleuterpedagoge en onderzoeker bij het lectoraat Natuur & Ontwikkeling Kind op Hogeschool Leiden. Daarnaast is zij trainer bij het Centrum voor Onderwijsinnovatie Leiden en bij de Outdoor Living & Learning Academy.

 

Literatuur:

Baart, A. (2005), Aandacht. Etudes in presentie. Amsterdam: Boom.

Biesta, G. (2012), Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, p. 9-10

Tovey, H. (2011), Laat ze buiten spelen. Pleidooi voor gezonde risico’s. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.