Ex-Nihilo, terug naar school: over leren van het niets, over flow en over hoe denken en doen samen vallen

27 november 2019

Hoe begin je als je een les met niets – in het hier en nu - start? NIVOZ-redacteur Rob van der Poel zit weer op school. In zijn geval letterlijk, want hij sluit de komende maanden aan bij ArtEZ, in de onderwijsmodule ex-Nihilo, waar ook een aantal (overwegend) derdejaars studenten theaterdocent voor hebben gekozen. Hij doet ervaringen op en probeert het proces te vangen dat zich in hem en de ander afspeelt. Dit is het begin. Deel 1: ‘Waarom ben ik hier, wat gebeurt er in dit moment, en over hoe denken en doen samenvallen.’

Alle zeven studenten zitten op een rij, op stoelen. De docenten staan. Verder is studio 3 – de werkplek op deze donderdagochtend - zo goed als leeg gemaakt. ‘Dit is opvallend,’ zegt Bart Bleijerveld, initiatiefnemer van de module Ex-Nihilo op ArtEZ, de Hogeschool voor de Kunsten in Arnhem. Het is een verhouding die we kennen. We hebben elkaar even daarvoor de hand geschud, deze dag is bedoeld om verder kennis te maken, om een begin te maken met elkaar. Maar hoe doe je dat? Als je begint met niets. We kijken elkaar aan.  Zó dus. Er wordt een beetje gelachen.

Acht weken gaan we op reis, op onderzoek naar wat er is, wat het betekent als je lessen geeft vanuit het niets, in deze context, bij theaterlessen. Als je in het hier en nu begint, met degene die daarin samen willen komen. De vragen liggen voor het oprapen: Wat is dat, het niets? In hoeverre kunnen wij scheppen uit het niets? Wat gebeurt er dan? En wat betekent dat in en voor een onderwijsomgeving? Voor de didaktiek? Voor jou als docent? Kunnen we lesgeven uit het niets? Zonder plan of doel vooraf? Bestaat het niets, of is er al heel veel dat alleen nog niet benoemd of geordend is?

Ik ben betrokken geraakt vanuit de relatie met Bart Bleijerveld – docent theater bij ArtEZ met wie ik vaker al heb gesproken over lesgeven, de pedagogiek en pedagogisch handelen als fundament in onderwijs. En met mijn NIVOZ-verbinding – waarvoor ik al sinds 2011 werkzaam ben  – is er een gedeeld perspectief, een gezamenlijke opdracht. Toen Bart met zijn ideeën over ex-Nihilo kwam, als experiment, als leermodule, ging ik helemaal aan, zoals ik het zou willen noemen. Ik wil dieper kijken, ervaren en ontdekken. Leren over het belang van aanwezigheid, aandachtigheid in creatie-,  leer- en ontwikkelprocessen. Terug naar school, op mijn 55^ste. Ik merk dat ik ernaar uitzie.

Op deze eerste dag, in de eerste week, worden mijn verwachtingen ingelost. Na een opening met naamspelletjes, dans en een aandachtoefening - waarin het lijf wordt meegenomen en gevoeld wil worden – vertelt iedereen waarom hij in ex-Nihilo is gestapt. Vanuit welk onderzoeksvraag. Bart Bleijerveld: ‘Bij ArtEZ zijn we het twee jaar terug behoorlijk anders gaan doen. Deze derdejaars ontwikkelen zelf hun eigen leerweg, schrijven hun eigen bachelorplan, bepalen zelf wanneer ze, op welke competentie en op welke manier getoetst willen worden. En daar moeten ze zelf echt de verantwoordelijkheid voor nemen, daar hoeven wij ons in die zin eigenlijk niet druk over te maken.’

Het is belangrijk om te weten, vertelt Bleijerveld, juist ook voor de gastdocenten die in deze leermodule van buitenaf zijn ingevlogen. ‘We hebben deze mensen geselecteerd voor deze opleiding en we hebben vanaf dag één tegen ze gezegd: jullie zijn helemaal oké. Wij vertrouwen erop dat jullie willen leren, en we hopen dat je ons ook zo vertrouwt dat je van ons wil leren, dus dat is het contract. En dat we jullie vertrouwen betekent dat we ons zo min mogelijk gaan bezighouden met aanwezigheid, met controleren enzo. We gaan ervan uit dat je inzet er is, dat je wil er is, en je intentie. En als het effe niet lukt, dan kunnen we het daarover hebben. Waarom je niet…? En wat je dan wel…? Of wat je dan nodig hebt?’

Wij vertrouwen erop dat jullie willen leren, en we hopen dat je ons ook zo vertrouwt dat je van ons wil leren, dus dat is het contract.

Het gaat in de ArtEZ-opleiding docent theater - zo vertelde Bart me al in de voorbereiding –vooral over ‘dat we zoveel mogelijk willen honoreren wie jij bent en hoe jij leert, en dat je in mag zetten wat je goed kan. En dat je mag ontwikkelen wat je er nog bij wilt krijgen. Als een soort basis.’ En wat het allernieuwste is, zo benadrukt hij: wij gaan ze in deze module niet beoordelen. ‘Dus zij hebben een vraag en een onderzoek. Zij zijn begeleid in ‘ontwikkel je eigen pad’ en sommigen kunnen dat heel goed en sommigen kunnen dat nog niet zo goed. En dat is dus ook oké. En ze hebben nu – aan het begin van jaar drie, de afgelopen zes weken – gewerkt aan hun bachelorplan. In dat plan staat hoe ze hun jaar 3 en 4 vormgeven. Waar ben ik mee bezig, waar wil ik me in verdiepen? Langs welke weg denk ik dat nu te doen? En dat plan mogen ze ook steeds bijstellen.’

Een voor een staan we na de speelse aanloop op, de studenten en de docenten. Ieder vertelt wat hij komt doen, voor zover je dat kan zeggen in een leermodule als ex-Nihilo. Ik vertel over de opdracht die ik mezelf heb gegeven het proces te vangen, van mezelf, van elkaar, van ons samen. Ik weet dat het waarschijnlijk niet te vangen zal zijn. Maar ik wil iets achterlaten, sporen nalaten die mogelijk betekenis hebben voor mezelf, anderen en – misschien wel voor geïnteresseerde mensen buitenaf. Ik wil ontdekken, het pad dat we lopen, een lijn die er is. En ik vertel dat we elkaars verhalen nodig hebben, dat ik mijn ervaringen wil delen en ik ze uitnodig hetzelfde te doen. Ik ben begonnen.

Dan luister ik naar de anderen. Moos leest een tekstje voor dat hij over zijn ‘niets’ schreef. ‘Maar toen ik het teruglas, dacht ik nee, wat staat hier nou?’ Ik bedank hem dat hij het heeft gedeeld en verwacht dat het mogelijk nog zijn betekenis zal krijgen. Godelieve - die als vierdejaars haar studie aan het afronden is - refereert aan een introducerend tekst in deze onderwijsmodule. God schept orde vanuit de chaos, vanuit het ogenschijnlijke niets. In dat maakproces en leerproces ligt de uitnodiging besloten om gebruik te maken van de ruimte, het niets, de leegte, het niet-weten. ‘Als ik buiten ben, zie ik het overal. De spatie tussen de woorden, het wit ertussen, zodat je de woorden ook kunt zien. Open en ontvankelijk zijn.’

In dat maakproces en leerproces ligt de uitnodiging besloten om gebruik te maken van de ruimte, het niets, de leegte, het niet-weten.

Elsbeth spreekt van geduld hebben, mild zijn in dat maak/leesproces. ‘Hoe blijf je helemaal aanwezig? In je hoofd én in je lichaam zitten. Hoe scheidt je dat niet? Hoe doe je een appèl op beiden? Hoe laat je die twee samenwerken?’ Jetske voelt het appèl als gastdocente, ze werkt vanuit de psychosynthese en schreef haar scriptie over integratie van lichaam, gevoel, denken en de intuïtie. En hoe deze functies laten zien dat we ‘twee zijn’: een binnen en een buitenwereld, oppervlakte en diepte, zwart en wit. Ze benadrukt ook dat ze in veel van de verhalen van de leerlingen die twee terug hoort, dat we de dualiteit en polariteit ervaren en soms mee worstelen. Zo zijn er ook twee manieren van leren: formatief leren – vormend, vanuit de binnenwereld kennis aanmaken - en informatief leren, daar waar er meer bestaande kennis, vaak wetenschappelijk, wordt overgebracht. ‘We doen allerlei ervaringen op, alles is immers lesmateriaal. Ik zal een basis proberen aan te reiken onder jullie onderzoeksvraag, een model, een theorie.’

De brug naar de middag is gemaakt. Met Jetske Osterthun gaan we kijken naar wat we doen -  ik, de ander, wij samen - vanuit een psychosynthese perspectief, oog hebben op de levende werkelijkheid. Ze begint met de opmerking ‘Dit is jouw begin’ en houdt vervolgens een kwartier stil. Er gebeurt van alles, in mij, om mij heen. Gijs staat op en begint aan de luxaflex te trekken, Iris begint te schrijven. Er hangen teksten aan de muur die de aandacht trekken. Ik voel onrust, zoek houvast, zo lijkt het. En zie mezelf echt keuzes maken, maar even later wordt het meer een beweging. Vloeiend, alsof ik bewogen wordt. De reflectievragen, het tweegesprek en het groepsgesprek maakt het allemaal zichtbaar. Waar beweeg je naartoe, waar beweeg je vanaf? Ik denk aan Martin Buber, in den beginne is de relatie, alle werkelijke leven is ontmoeting. Jouw vrijheid eindigt waar de mijne begint. Waar liggen jouw grenzen, wie ben jij? In je patronen? In het bewegen, in het bewegen worden.’

We onderzoeken bij ex-Nihilo op verschillende niveaus. In de leermodule lees ik terug: Hoe werk ik vanuit het niet-weten? (embodied action) Hoe nemen we waar met ons hele lichaam? Wat gebeurt er in mij als ik, letterlijk, voor de groep sta? (embodied intelligence)  Wat gebeurt er in de groep? (collective intelligence). Hoe ben ik aanwezig? En hoe ben ik aanwezig in de ruimte, in de groep?

Actrice Esther Snelder bouwt er de volgende dag op door, zo blijkt als ik me in studio 15 meldt. Ze neemt als docente een mime-achtergrond mee en steekt in met de Alexander-techniek – een bewegingsleer gericht op het (her)vinden van je natuurlijke balans en coördinatie, zo staat op de website van de Nederlandse Vereniging geschreven. Maar Esther begint – vanzelfsprekend - met de vraag hoe wij willen beginnen. Vanuit het vakgebied als docent theater? Wat voor attitude is er nodig als je iets vanuit het niets wilt opbouwen, een voorstelling in dit geval. Welke houding is gunstig? Hoe kun je daarin leidend zijn. Hoe richt je jezelf om veiligheid te creëren, om open te staan voor kijken en luisteren. Zodat je meer keuze hebt.’

Hoe richt je jezelf om veiligheid te creëren, om open te staan voor kijken en luisteren. Zodat je meer keuze hebt.

De brug is gemaakt. Even later staan we in de ruimte, lopen we en observeren we wat er in het lijf en in het hoofd (denken) gebeurt.  Want  – zo geven de studenten aan – misschien moeten we eerst maar eens bij onszelf beginnen. Ik ervaar na wat eerste oefeningen en ervaringen het verschil in bewegen, en – als het ware - bewogen worden. Wat aanwezigheid met de ander (je leerling?) en de omgeving (je klas?) doet. We dansen. En ik kijk in de ogen van Celine en Gijs. Esther vraagt ons de beweging te herhalen waarin we terecht zijn gekomen. Was dat eentonig? ‘Nee zeg, het was prachtig en aantrekkelijk. We zien de mens veel nadrukkelijker.’

Het zijn theaterprincipes, als acteur wil je immers het publiek omsluiten, je wilt iets communiceren. Maar dat heb je ook met lesgeven. In welk vak of wat dan ook. De balans tussen denken en doen. Er is geen flow, als je denken de beweging stagneert. Dan is er twijfel, dan stokt het. Of zoals Esther het zegt: ‘Het gaat over het denken in actie, in de beweging toelaten. Waarbij je je richt op een optimaal functioneren.’

Denken en doen samen laten werken. Jezelf coördineren en leiden in de houding. Niet door de ene vorm voor de andere (betere) vorm in te ruilen. Dan zit mogelijk het denken ertussen. Dan ben ik hard aan het werk, daar verlies ik energie. Zo heb ik het deze ochtend verstaan. Het onderscheidt in denken om ergens uit te komen. Een oplossing, een antwoord. En het denken om ergens in te komen. Wat je dan tegen jezelf kunt zeggen, hoor ik Esther influisteren, als ik zo aan het denken ben, het hoeft niet. ‘Er heerst een misconceptie over wat ontspanning is’, vertelt ze. ‘We denken aan ontspanning als alle spieren slap worden, zijn. Maar er is altijd een inspanning, een denken, een natuurlijke houding t.o.v. wat je gaat doen of wat je doet. Kun je daarin ontspannen? Het voorkomt dat je teveel wilt doen, dat je open staat voor wat de uitkomst is.’

We bekijken onze ervaringen bij ex-Nihilo de komende maanden (tot en met 24 januari) vanuit meer aandachtsgebieden. Hilda Wartena en Merel Spikker – vanuit massagetherapie, aanraking en bewustzijn - en ArtEZ-docente en theatermaker Nicole Vervloed brengen hun expertise in. Naast het theaterwerk (mime-techniek, viewpoints, open dramaturgie, vormgeving, fysiek spel) en het lichaamswerk (systemisch werk, gewaar zijn, de zero uit de mime, kracht en energie voelen) is er ook ruimte voor de pedagogiek, de onderwijskunde en de didactiek. Wat betekenen deze ervaringen in het licht van mijn docent-zijn, het contact en in de wederkerigheid met leerlingen in het leerproces?

We gebruiken onderzoeksmethodieken onder meer uit de filosofie en de fenomenologie. Mijn NIVOZ-collega Geert Bors is er komende week bij, vanuit zijn kennis en ervaringen met pedagogische tact. We lezen met elkaar delen uit het boek van Max van Manen (Weten wat te doen als je niet wat te doen) en ontdekken welke plek de fenomenologie en tact op deze reis gaan krijgen. En we blijven open staan, om de volgende beweging te herkennen.

Ik rij vrijdagmiddag naar huis en begin te schrijven. Over ex-Nihilo, over mijn ervaring, niet wetende wat en wanneer de volgende bijdrage zal zijn.

Rob van der Poel is onder meer verbonden aan NIVOZ, voornamelijk als redacteur en rondom communicatie en publicaties. Hij combineert ervaringsleren met kennis van pedagogische theorie en concepten.