DUO-rapport: ‘Eén op de vier docenten ondervindt geweld’. Pedagogische terugblik op een mediabericht.

3 december 2018

Onder de titel ‘Eén op de vier docenten ondervindt geweld. Wie gelooft dat?’, bestudeerde docent Dick van der Wateren vorige week het DUO-rapport, waarover het ging aan talkshowtafels en online. Het leek Dick een erg hoog cijfer en, Correspondent Sanne Blauw volgend, ontleedt hij de onderzoeksresultaten. Laat het een mager onderzoek zijn, stelt Dick: voor de docenten die het treft, helpt talkshowrumoer niet. Pedagogiek wel.

Dit artikel verscheen op 29 november op Blogcollectief Onderzoek Onderwijs. Het besproken DUO-rapportage "Sociale veiligheid van docenten" werd een dag eerder openbaar en is hier te lezen.

Het was vorige week even schokkend onderwijsnieuws op de radio, tv en in sommige kranten. Volgens een rapport van onderzoeksbureau DUO Onderwijsonderzoek & Advies zou ruim een kwart van alle docenten in Nederland zich onveilig voelen op school. Mijn eerste reactie was: dat kan niet waar zijn! Dan zouden op mijn school 25 docenten rondlopen die geweld van hun leerlingen ondergaan, verbaal en fysiek. Dat is niet erg waarschijnlijk. Op Twitter waren de reacties net zo sceptisch. Maar is het daarmee niet waar?

Duo heeft in oktober en november van dit jaar een online-enquête gehouden onder 1.124 docenten met daarin 45 vragen over sociale veiligheid op school. Dat ging niet alleen over verbaal en fysiek geweld door leerlingen en ouders, maar ook over ongewenst gedrag door collega’s en leidinggevenden. Die laatste resultaten zijn, als ze kloppen, op zijn minst even schokkend als de eerste, maar daar hoorden we, interessant genoeg, niets over in de media.

Geweld op mijn school, ik kan het niet geloven. In alle jaren dat ik daar heb gewerkt heb ik er nooit iets over gehoord en dat is op zijn minst vreemd. Als 1 van elke 4 van mijn collega’s wordt uitgescholden of fysiek belaagd, zou dat toch het gesprek van de dag zijn in de koffiekamer. Maar nooit. Echt nooit. Nu werkte ik op een brave school in Haarlem, dus daar komt zoiets niet voor, kun je zeggen.

Maar dan zou het dus vaker moeten voorkomen op de lastige scholen, zeg maar de ‘zwarte scholen’ in Amsterdam, Rotterdam of Utrecht. Vaker: dus 1 op de 3 of zelfs de helft van de leraren op die scholen zou met geweld worden geconfronteerd. Met andere woorden, als we DUO mogen geloven zijn er scholen in Nederland waar verbaal en fysiek geweld tot de dagelijkse gang van zaken hoort. Zoals op mijn school de kantine na elke pauze vol propjes ligt en half opgegeten boterhammen, wordt op zo’n school regelmatig een docent in elkaar geslagen en een paar andere verrot gescholden. Ik wil niet uitsluiten dat zulke scholen bestaan. Ik heb er alleen nooit van gehoord en ik kom op veel scholen en spreek nog meer onderwijsmensen.

‘Ja,’ zeggen journalisten dan, ‘de mensen durven zich niet uit te spreken.’ En dan krijgen we een geblurd gezicht te zien dat met een vervormde stem vertelt wat hem is overkomen.

Daarmee wil ik niet beweren dat er geen docenten zijn die zich onveilig voelen en daar moet zeker wat aan gedaan worden. Alleen, de oplossingen die in alle consternatie worden aangedragen gaan daarbij niet helpen. Met strengere straffen voor leerlingen die zich misdragen help je in het nauw gedreven docenten niet. Ik kom daar zo nog op terug.

Om te beginnen: Hoe groot het probleem werkelijk is, kunnen we uit dit onderzoek niet opmaken.

Lesje cijfers lezen

Sanne Blauw, Correspondent Ontcijferen, gaf woensdag op Twitter een schoolvoorbeeld van het lezen van dit soort cijfers en onderzoeksresultaten. Ik citeer uit haar tweets. Het zijn er 12, met een P.S.

Het begin van het draadje vind je hier:

In haar commentaar raakt Sanne meteen aan het zwakke punt van dit soort online onderzoeken:

In het rapport staat niet hoe hoog de respons is. Maar telefonisch hoor ik net dat 11% heeft gereageerd. Dat introduceert een flinke ruis in de data. Wat als die 89% allemaal het ene hadden geantwoord? Of helemaal het andere?

Zulke non-respons maakt niet zoveel uit als degenen die wél reageren hetzelfde zijn als degenen die niet reageren.

Misschien maken de mensen die de enquête niet invullen zich minder druk over het probleem dan degenen die wel de moeite nemen hem te beantwoorden. Dat weten we niet. Het DUO-rapport doet er wat vaag over:

De gerealiseerde netto-respons is vergeleken met de populatie voor de variabelen denominatie en regio. Verschillen van de netto-respons ten opzichte van de populatie zijn door middel van een herweging geëlimineerd.

Hoe en in welke mate gecorrigeerd is voor het verschil in reacties van respondenten en non-respondenten is volstrekt onduidelijk. Dat maakt de betrouwbaarheid van de conclusies al een flink stuk kleiner. En: hoe representatief is de samenstelling van de groep leraren die door DUO is aangeschreven? Zijn dat mensen die zich meer dan de gemiddelde docent zorgen maken over het onderwijs, of juist helemaal niet? Hoe de vertekening van de resultaten ook uitpakt, we kunnen met dit onderzoek niet zeker weten hoe erg het probleem is. Misschien is het minder erg of juist veel erger.

Dit is nu precies wat we onze leerlingen, die voor hun profielwerkstuk een enquête houden, proberen bij te brengen. Als een steekproef (je groep respondenten) niet representatief is en je kunt daar niet goed voor corrigeren, zijn je resultaten praktisch waardeloos.

De NOS maakte het nog bonter door een peiling op Instagram te zetten. Dat is ongeveer even betrouwbaar als een enquête houden onder zesjarigen over het al of niet bestaan van Sinterklaas. In diverse nieuwsitems kwamen nog wat straatinterviewtjes met jongeren voorbij die wel wat stoere verhalen hadden over de misstanden op hun school, veel van horen zeggen.

In al het kabaal deze week zouden we haast het positieve nieuws vergeten, dat DUO in zijn eigen rapport meldt:

De docenten konden de mate waarin zij zich veilig voelen op hun school aangeven door een rapportcijfer te geven, waarbij 1 staat voor zeer onveilig en 10 voor zeer veilig. Het gemiddelde rapportcijfer dat de docenten geven voor hun sociale veiligheid is een 7,8 (in 2015 was dit een 8,6).

Ruim twee vijfde van de docenten (43%) beoordeelt de eigen veiligheid met een 7 of 8, twee vijfde (40%) beoordeelt de eigen veiligheid met een 9 of 10 en één op de tien docenten (10%) beoordeelt de eigen veiligheid met een onvoldoende (rapportcijfer 5 of lager).

Is er dan niets aan de hand?

Jawel, maar niet wat het rapport suggereert, en al helemaal niet wat sensationele nieuwsrubrieken (DWDD voorop) suggereren. Al is er maar een handjevol docenten die hun werk niet kunnen doen, zich onveilig voelen, ziek thuis zitten door agressief gedrag van leerlingen of ouders, dan is dat een serieus probleem. Daar helpen geen strenge straffen tegen en ook geen cursussen weerbaarheid voor docenten, waarmee slimme ondernemers in dit gat in de markt springen.

Weerbaar betekent “strijdbaar, uitgerust met wapens” (etymologiebank.nl), alsof leerlingen gevaarlijke vijanden zijn waartegen we ons moeten beschermen. Het tegendeel is nodig en dat werd woensdag in een uitzending van Radio Een Vandaag door docent Trudy Koenen goed onder woorden gebracht. Bij haar op school, een Amsterdamse vmbo met 60 nationaliteiten, is geen sprake van uitschelden, intimidatie of geweld tegen leraren. Dergelijk gedrag wordt daar niet geaccepteerd.

Het geheim is problemen voorkómen en niet pas achteraf corrigerend optreden, als het al te laat is. Voorkomen van ongewenst gedrag doen we in de eerste plaats door een goede relatie met de leerlingen op te bouwen. Daarin moeten we veel tijd en energie investeren. Zeker op een school als die van collega Koenen heeft het geen zin met strenge hand de lesstof erdoor te drukken als leraren en leerlingen elkaar nog niet goed kennen en nog geen goede band hebben opgebouwd. Vervolgens moeten we helder zijn over gedrag en taalgebruik dat we wel en niet accepteren, niet alleen naar de docenten maar ook onder elkaar. Als er een goede band is tussen de docent en de leerlingen worden zulke afspraken goed geaccepteerd. De leerlingen leren op die manier wat de norm is op school en in de maatschappij.

Werken aan pedagogiek

De oplossing van het probleem zit hem dus in het versterken van het pedagogisch klimaat op een school. Een leraar heeft niet alleen de taak zijn of haar vak over te dragen en leerlingen voor te bereiden op het eindexamen. Een leraar heeft vooral een pedagogische opdracht en wie die verstaat kan met mevrouw Koenen zeggen: “Als je die kinderen eenmaal voor je gewonnen hebt, kan je je geen lievere en betere kinderen voorstellen.”

Een mager rapport over een probleem dat voor sommige docenten en sommige scholen heel reëel is wordt zonder pedagogische visie opgeblazen tot een probleem van nationale proporties. Dat is schadelijk voor diegenen voor wie dit werkelijkheid is, die zich bedreigd voelen en het onderwijs vaarwel zeggen. Die hebben ons aller steun nodig, maar door het geroep om harde maatregelen, respect afdwingen en weerbaarheidstrainingen komen juist die collega’s in de knel. Zowel de leerlingen die onaanvaardbaar en agressief gedrag vertonen als degenen die daarvan het slachtoffer zijn, verdienen onze volledige aandacht. Morgen is deze rel weer vergeten en zitten deze mensen nog steeds in de kou.

Dick van der Wateren

Dick van der Wateren was tot voor kort docent op het Eerste Christelijk Lyceum in Haarlem. Hij heeft jarenlange ervaring als wetenschapper (geologisch onderzoek o.a. op Antarctica en in Afrika) en wetenschapsvoorlichter. Hij is betrokken bij tal van onderwijsvernieuwende praktijk- en gesprekskringen. Dick is ook opgeleid tot filosofisch practicus, en leidt op Amsterdam IJburg de filosofische praktijk "De Verwondering".

Verder lezen:

Sanne Blauw (2018). Het bestverkochte boek ooit (met deze titel). Amsterdam. De Correspondent. Bestellen

Eric Elphick & Liesbeth van der Woud (2018). Sociale veiligheid van docenten. Utrecht. DUO. Downloaden