Documentaire Schoolziek is pijnlijk, oncomfortabel, maar ook hoopvol: 'Er is ongelofelijk veel verander-energie, verander-kracht.'

12 november 2023

‘Laat 2024 dan hét jaar zijn: van leerplichtwet naar het recht op ontwikkeling, waarbij uitgegaan wordt van wat een leerling nodig heeft om tot ontwikkeling te komen.’ Lies Timmering zat bij de première van de documentaire Schoolziek van Jan Stap op het Leiden International Film Festival (LIFF). 'Ik heb ontwikkelhoop', schrijft ze, ook al was de documentaire over de thuiszittersproblematiek pijnlijk en oncomfortabel. ‘Er is ongelofelijk veel verander-energie, verander-kracht. Maar laten we niet – zoals in het nagesprek bij LIFF in de bioscoopzaal – uitgaan van wat wij goed vinden, maar luisteren naar wat zíj van ons verlangen.’

De documentaire  van Jan Stap is in twee delen vertoond, je kunt ze hier (deel 1: Als school niet meer werkt en deel 2: Schoolziek) terugzien.

We kwamen nét op tijd binnengewaaid! Donderdagmiddag 2 november, code oranje, het thuiswerkadvies negerend, mijn collega’s en ik zouden toch echt naar de documentaire Schoolziek van Jan Stap op het Leiden International Film Festival (LIFF). Schoolziek, de titel spreekt boekdelen. Ik zie veel bekende gezichten in de zaal, wat is het bijzonder om toch al zo snel zó mijn draai te hebben gevonden in de stad. We zijn met velen, alle stoelen gevuld met professionals vanuit het brede onderwijs-, ontwikkel- en opvoedveld.

Tijdens het nagesprek bleken ook de sterren aanwezig die zo pijnlijk schitteren in deze film. En ouders die zich zorgen maken en al jarenlang nul op rekest kregen met een zoon die nu zonder diploma thuis zat en zij het zelf verder moesten uitzoeken. We zijn een bonte verzameling en toch hebben we allen iets (of meer) dat ons bindt, namelijk onderwijs-pijn. Een onderwijssysteem dat knelt, dat buitensluit, dat afwijst, dat leerlingen en ouders en leerkrachten wanhopig maakt, en dat zelfs ziek maakt.

We zijn een bonte verzameling en toch hebben we allen iets (of meer) dat ons bindt, namelijk onderwijs-pijn. Een onderwijssysteem dat knelt, dat buitensluit, dat afwijst, dat leerlingen en ouders en leerkrachten wanhopig maakt, en dat zelfs ziek maakt.''

Over Schoolziek

“Kinderen die kunnen leren als de beste, maar niet naar school gaan: ‘uitvallers’, ook vaak thuiszitters genoemd. Ondanks veel inspanningen lukt het niet om alle kinderen te laten leren. Hoe komt dat? En als een kind uitvalt, is de reflex van de Nederlandse maatschappij: (jeugd)zorg bieden. Om het kind passend te maken voor het onderwijs. Maar kunnen we geen onderwijsstrategieën bedenken die helpen voorkomen dat kinderen ziek thuis komen te zitten? En in hoeverre zal dit goedkoper zijn dan alleen maar jeugdhulp bieden? Gemaakt door Jan Stap en René Lamers, financieel ondersteund door het Leids Mediafonds.”

Uitvallers dus. Thuiszitters. Kinderen die niet passend te maken zijn voor het systeem. Die zich niet laten proppen door een mal. Die zich verzetten, die zich wanhopig voelen door dit schoolsysteem. Die ‘vallen dus uit’. De docu laat zien dat wij in Nederland volgens de ‘telling’ zo’n 15.000-20.000 thuiszitters hebben:

“Er zijn verschillende cijfers over het aantal leerlingen dat thuis zit. Dit hangt samen met de verschillende definities die er zijn. De overheid telt jaarlijks drie groepen thuiszitters:

• Leerplichtige kinderen die wel zijn ingeschreven bij een school, maar zonder geldige redenen meer dan vier weken niet fulltime naar school gaan (16 uur verzuim in 4 weken) = langdurig relatief verzuim.
• Leerplichtige kinderen die niet (meer) zijn ingeschreven op een school = absoluut verzuim.
• Kinderen met een vrijstelling van de leerplicht op lichamelijke of psychische gronden.

Officieel is sprake van ruim 3.000 thuiszitters (schooljaar 2020-2021). Verschillende organisaties vragen aandacht voor ‘verborgen thuiszitters’, kinderen zonder onderwijs die niet in de statistieken voorkomen. Het gaat om kinderen die geen volledig leerprogramma volgen, maar niet gemeld zijn bij leerplicht. Precieze aantallen zijn niet bekend, schattingen lopen op tot 15.000 tot 20.000 kinderen.”

We hebben het over de wettelijke leerplicht zoals vastgelegd in de Leerplichtwet anno 1969. (Overigens stamt de Leerplichtwet in beginsel uit 1901 toen deze een einde maakte aan kinderarbeid in Nederland. Vanaf dat moment waren ouders verplicht hun kinderen van zes tot en met twaalf jaar naar school te sturen. In 1969 werd de wet aangepast). We kijken dus naar ‘uitvallers’ en ‘thuiszitters’ door een sterk verouderde bril.

Het was oncomfortabel, de documentaire. Pijnlijk. Hoe kunnen we kinderen toch blijven duwen, pijnigen, trekken en proppen door die mal van dat verouderde concept van leerplicht? Marc Dullaert, Nederlands eerste Kinderombudsman spreekt over hoe hij al in 2013 (!) opperde dat we moeten bewegen van leerplicht naar leerrecht. Inmiddels kwam hij tot het voortschrijdend inzicht dat we beter kunnen spreken over ontwikkelrecht.

Hoe kunnen we kinderen toch blijven duwen, pijnigen, trekken en proppen door die mal van dat verouderde concept van leerplicht?''

Ieder kind heeft het recht zich te ontwikkelen. Niet omdat hij of jij of ik dat vind. Maar in 1995 hebben we dat volmondig beloofd door het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties te tekenen. Kinderen in Nederland (en in gelukkig bijna alle landen) hebben het recht zich te ontwikkelen, hun talenten te ontdekken, zich te ontplooien. Ze hebben het recht op onderwijs dat hén helpt ontwikkelen. Waarin zij zichzelf mogen zijn en worden.

Gelukkig zien we in de documentaire mooie initiatieven, zoals Agora Underground. Prachtig om deze leerling (of is ze ‘ontwikkel-gerechtigde’) te zien opbloeien. Pijnlijk, maar mooi. We zien het inspirerende Leidse Studio MOIO, waar een andere ontwikkel-gerechtigde vertelt over hoe het ‘niet paste’. Dat hij niet begreep waarom hij er was, op een school. Wat hij er moest leren. Waarom hij dát moest leren. Tja… waarom eigenlijk?

We horen hoe er alternatieven bestaan waardoor kinderen niet in (jeugd)zorg terecht hoeven komen, waar zij zich mogen ontplooien én het de maatschappij ook nog eens heel veel geld bespaart. Want die zorg was niet nodig geweest, als ze zichzelf hadden mogen zijn. Maar we horen in de docu ook hoe juist wet- en regelgeving zorgt dat kinderen toch niet tot ontwikkeling komen. Hoe perverse prikkels in bekostiging zorgen dat kinderen thuiszitten. Dat leerkrachten, scholen en initiatieven wel willen, maar soms gewoonweg niet kunnen vanwege die wet- en regelgeving.

Ik schrijf al sinds mijn kinderen naar school gaan over de hoeveelheid kant- en klare oplossingen, one size fails all-oplossingen. Een vast systeem, een vaste meetlat bedoeld om ieder kind langs te leggen. Een centrale toets. Gemiddelden. Percentages. Statistieken. Meten, opdat we snappen. Zodat we kunnen vergelijken en labelen om vanuit begrip van het label het kind te kunnen kneden naar een passende mal.

In 1969 belden mensen elkaar nog met een bakelieten telefoon. Maar in 1969 liep ook de eerste mens op de maan. In Nederland kregen we een aanpassing op de Leerplichtwet. Over de ontwikkeling van technologie en telefoons hoef ik niks te vertellen. Dit blog kon je niet even lezen en een like geven via je bakelieten telefoon. Enough said…

Mensen wonen in de ruimte in een ruimtestation, er bestaan commerciële ruimtereisjes, ‘we’ kunnen naar Mars en zijn zelfs geland op een asteroïde in de ruimte. Hoe bizar dat de Leerplichtwet niet aan vernieuwing onderhevig is. Hoe ‘de eindtoets’ in 1965 bij koninklijk besluit werd ingesteld en hoe (latere) CITO vanaf 1969 in Nederland een landelijk fenomeen werd. Dat het onderwijs uit 1969 met de denkbeelden uit die tijd, niet meer passen bij ons, dat is evident. Getuige de thuiszitters. Getuige de wanhoop van kinderen, jongeren, hun omgeving. Getuige de vernieuwers die tegen muren oplopen.

Dat het onderwijs uit 1969 met de denkbeelden uit die tijd, niet meer passen bij ons, dat is evident. Getuige de thuiszitters. Getuige de wanhoop van kinderen, jongeren, hun omgeving. Getuige de vernieuwers die tegen muren oplopen.''

Dat het onderwijs uit 1969 met de denkbeelden uit die tijd, niet meer passen bij ons, dat is evident. Getuige de thuiszitters. Getuige de wanhoop van kinderen, jongeren, hun omgeving. Getuige de vernieuwers die tegen muren oplopen.''

Laat 2024 dan hét jaar zijn: van leerplichtwet naar het recht op ontwikkeling, waarbij uitgegaan wordt van wat een leerling nodig heeft om tot ontwikkeling te komen. Waarbij recht wordt gedaan aan de persoon in kwestie. Waarbij we niet – zoals in het nagesprek gisteren bij LIFF – uitgaan van wat wij goed vinden, maar waarbij we luisteren naar wat zíj van ons verlangen.

Onderzoek naar lerarenkwaliteit en de perceptie van goed leraarschap

In 2009 deed ik onderzoek naar lerarenkwaliteit en de perceptie van goed leraarschap in Europa (onder leraren in opleiding en lerarenopleiders). Ik schreef toen…

There is no consensus in the relevant literature on the definition and content of teacher quality. To some, good teaching is having a lot of knowledge and the ability to convey that knowledge, whereas to others good teaching is primarily about being charismatic and being able to offer safety. There are many different perceptions of what good teaching and teacher quality are. For example, Palmer used philosophical metaphors to describe teacher quality (cited in Arnon & Reichel, 2007):

The teacher as midwife (Socrates); as artist in the use of knowledge (Plato); as the conductor of dialogue (Bergman); as purveyor of culture (Cicero); as liberator (Freire); as one who focuses on teaching discipline (Breiter); as role model (Aristotle); as empiricist (Locke); as trainer (Watson); as educator in accordance with nature (Rousseau); as essentialist (Frankel); as mediator (Freuerstein); as child-centered (Neill); and as post-modernist (Foucault).

Let’s go 2024! Met volle overtuiging vooruit om met elkaar een verschil te maken voor onze kinderen, jongeren en hun omgeving. Misschien zijn de echte uitvallers wel de kinderen die in de mal blijven zitten, die zich conformeren. En misschien zijn de echte uitblinkers wel de kinderen en jongeren en hun omgeving die zich hiervan bevrijden. Er is ongelofelijk veel verander-energie, verander-kracht. Ik heb ontwikkelhoop!

Maar laten we dan wel uitgaan van de ervaringen van diegenen die precies kunnen benoemen wat ze van ons nodig hebben. Ik hoorde jullie gisteren. Ik zag jullie gisteren. En na het zien van de documentaire had de zaal moeten opstaan en applaudisseren, voor jullie. We hadden Jan Stap en René Lamers moeten bedanken voor het bespreekbaar en kijkbaar maken van dit verhaal, en daarna jullie vooral bedanken voor de kwetsbaarheid en bereidheid om ons in jullie ervaringen mee te nemen en ons iets te leren.

Hierbij dus alsnog een (virtueel) applaus.

P.S. Dan hebben we het nog niet gehad over welke kosten de maatschappij zou besparen aan het in toenemende mate moeten bieden van zorg aan kinderen en jongeren die ‘uitvallen’…

Wordt vervolgd.

Lies Timmering is beleidsadviseur onderwijs en kansengelijkheid en projectleider Leidse Gelijke Kansen Aanpak. Lies werkte eerder als docent en lerarenopleider, projectleider, afstudeerbegeleider en coördinator excellentie- en honourstrajecten. Vanuit het lectoraat Leren & Innoveren deed ze eerder al eens - onder begeleiding van lector dr. Marco Snoek - een onderzoek naar lerarenkwaliteit in Europa.

 

Aflevering 1 - Als school niet meer werkt

Aflevering 1 - Als school niet meer werkt from Jan Stap on Vimeo.
 

Aflevering 2 - Schoolziek

Aflevering 2 - Schoolziek from Jan Stap on Vimeo.