De school als tussenruimte in digitale tijden: filosoof Hans Schnitzler over het pedagogisch appel in een technologisch tijdperk

31 maart 2025

"Technologie kan ons enorm verrijken, maar ze heeft ook de potentie om onze menswaardigheid onder druk te zetten." Het is een zinnetje dat Hans Schnitzler tijdens het gesprek op zijn woonboot in Amsterdam bijna achteloos uitspreekt, maar dat als een rode draad door zijn werk loopt. Schnitzler is filosoof, schrijver en voormalig columnist bij de Volkskrant. In zijn boeken – waaronder Het digitale proletariaat, Kleine filosofie van de digitale onthouding en Wij nihilisten – onderzoekt hij de invloed van technologie op ons dagelijks leven. In deze aflevering van de NIVOZ-podcast gaat Jan Jaap Hubeek met hem in gesprek over het pedagogisch appel in tijden van digitalisering. Het gesprek is warm, aandachtig en uitgesproken actueel.

Op 4 juni is Hans Schnitzler spreker op de NIVOZ-onderwijsavond in het Dokhuis in Rotterdam. Deze podcastaflevering is een uitnodiging tot vooronderzoek, verdieping en reflectie. Een ontmoeting waarin fundamentele vragen worden gesteld: wat betekent het om mens te zijn in een digitale samenleving? En wat vraagt dat van het onderwijs?

Waardigheid als moreel kompas
Wat staat er volgens Schnitzler werkelijk op het spel in een tijd van technologische versnelling? Het antwoord is glashelder: menselijke waardigheid. Niet als abstract of zweverig ideaal, maar als concreet moreel kompas in het dagelijks handelen van professionals, beleidsmakers en leraren. In zijn werk stelt Schnitzler telkens opnieuw de vraag: hoe blijven we mens tussen de schermen, algoritmes en data?

Juist omdat technologie zo’n menselijk construct is, is het nooit neutraal. Er zitten altijd waarden in versleuteld – impliciet of expliciet

Schnitzler wijst op de manier waarop technologie ons gedrag stuurt, onze relaties beïnvloedt en onze blik op de wereld kleurt. Educatieve software, dashboards, leerplatforms – ze worden vaak gepresenteerd als neutrale hulpmiddelen. Maar achter elke tool gaat een waardensysteem schuil. Denken we in termen van optimalisatie, efficiëntie en meetbaarheid? Of staat de ontwikkeling van de leerling als uniek mens centraal? In die spanningsvelden bevindt zich het hedendaagse onderwijs.

Onderwijs als oefenplaats voor aandacht en ontmoeting
Schnitzler pleit in het gesprek voor een herwaardering van aandacht. Niet alleen als vaardigheid, maar als pedagogische waarde. In een tijd waarin notificaties, feeds en algoritmes ons voortdurend verleiden, is aandacht een schaars goed geworden. Onderwijs zou, zo betoogt hij, een plek moeten zijn waar aandacht geoefend en gekoesterd wordt.

Aandacht is voor mij een vorm van zorg. Simone Weil noemde het de meest pure vorm van gulheid: je schenkt aandacht, je zet jezelf even tussen haakjes

Een aandachtige onderwijsomgeving vraagt om ritme, rust en ruimte. Het vraagt ook om aanwezigheid: van leraren die werkelijk luisteren, van leerlingen die zichzelf en de ander mogen ontmoeten. Schnitzler spreekt van 'rijke aandachtsecologieën': leeromgevingen waarin betrokkenheid centraal staat en waarin kinderen ervaren wat het betekent om er echt te zijn, voor zichzelf en voor de wereld. In dat licht krijgt ook het gesprek over technologie een andere lading: hoe beschermen we die ecologie tegen verstoring, tegen afleiding, tegen controle?

De school als publieke tussenruimte
In het verlengde van zijn denken over aandacht introduceert Schnitzler het begrip 'tussenruimte'. Hij noemt bibliotheken, kroegen en buurthuizen als voorbeelden van plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten zonder dat er direct iets van hen verwacht wordt. Ruimtes waarin nabijheid mogelijk is, zonder verstikking. Waar ruimte is voor spontaniteit, verschil en ontmoeting.

Tact is de wens om de ander genoeg ruimte te gunnen zodat die kan floreren. Dat is de pedagogische kwaliteit die we nu het hardst nodig hebben

De school, zo stelt Schnitzler, is bij uitstek zo'n tussenruimte. Een publieke plek waar leerlingen mogen oefenen met vrijheid en verantwoordelijkheid. Waar fouten maken mag, zonder dat dat direct wordt opgeslagen, gedeeld of gewogen. Maar deze ruimte staat onder druk. Dataregistratie, dashboards, toetsculturen en commerciële technologieplatforms maken van leerlingen meeteenheden en van leraren systeemgebruikers. In plaats van ruimte ontstaat er controle. In plaats van nabijheid, optimalisatie. De opdracht van het onderwijs is dan ook om deze tussenruimte actief te beschermen – en opnieuw vorm te geven.

Een appel aan het onderwijs: regie, bewustzijn en weerbaarheid
Wat vraagt dit alles van onderwijsprofessionals? Schnitzler spreekt in termen van gereedschapskisten: een verzameling perspectieven en vragen die leraren helpt zich op een bewuste en waardengedreven manier te verhouden tot technologie. Niet om technologie af te wijzen, maar om telkens opnieuw de waaromvraag te stellen: waarom gebruiken we dit? Wat draagt het bij? En wat staat er mogelijk op het spel?

De verleiding is groot om te denken: er is een probleem, dus er is vast wel een technologie die het oplost. Maar we moeten veel vaker stil durven staan. En de vraag stellen: waarom eigenlijk?

Schnitzler roept op tot kritische digitale geletterdheid – niet alleen bij leerlingen, maar juist ook bij leraren, schoolleiders en bestuurders. Hij noemt het een vorm van pedagogische weerbaarheid: het vermogen om keuzes te maken die geworteld zijn in visie. In een mensbeeld. In pedagogische tact. Dat vraagt ook om samenwerking, om gesprekken in teams, om het delen van dilemma’s. Alleen zo kan het onderwijs een tegenkracht vormen tegen een technologische logica die niet automatisch in dienst staat van de mens.

4 juni – Onderwijsavond in het Dokhuis, Rotterdam
Op dinsdag 4 juni is Hans Schnitzler te gast op de NIVOZ-onderwijsavond in het Dokhuis in Rotterdam. Onder de titel Onderwijs in vloeibare en digitale tijdenverkent hij de uitdagingen en kansen voor onderwijs in een tijd waarin technologische ontwikkelingen elkaar razendsnel opvolgen. Hij zal perspectieven aanreiken, vragen stellen, dilemma's agenderen – en uitnodigen tot gesprek.

Beluister de volledige podcastaflevering via je favoriete platform of hieronder: