De plicht om weerstand te bieden

1 juli 2020

Maandag 4 april jl. 2016 was Fred Delhaas in de gelukkige omstandigheid dat hij aanwezig mocht zijn bij de bijeenkomst met de Franse pedagoog Philippe Meirieu in Driebergen. Deze bijeenkomst was uniek omdat Meirieu nog nooit in Nederland is geweest en omdat het gedachtegoed van deze Franse professor in het Nederlandse en Engelse taalgebied niet breed bekend is. Gert Biesta (onderwijsfilosoof) legde later die dag uit dat de pedagogiek vooral gericht is op het Duitse en het Engelse taalgebied en dat als gevolg van de uitwerkingen van het Marshalplan gedragswetenschappers en ook de pedagogen zich na WOII gingen richten op de Verenigde Staten. Frankrijk is dus wat dat betreft een nog onontgonnen pedagogisch terrein. Na het uitkomen van de podcast over Meirieus gedachtengoed herinnerde Fred zich dat hij destijds een verslag heeft geschreven dat nog niet eerder gepubliceerd is, en hij deelt het nu met ons.

Dankzij Wouter Pols, die al in een vroeg stadium contact met Meirieu had, en Simon Verwer, vertaler van het Franse boek “Le devoir de résister”, is het voor het grote publiek in Nederland nu ook mogelijk een boek van Meirieu te lezen en hem zelfs te ontmoeten. De Nederlandse vertaling is getiteld: De plicht om weerstand te bieden.

De kern van de pedagogiek is volgens Meirieu dat de pedagogiek de inspanningsverplichting heeft theorie en praktijk te verbinden. Deze speciale positie van de pedagogiek noemt Meirieu de positie tussen het “zeggen” (theorie) en het “doen” (praktijk).

Biesta voegt daaraan toe dat de pedagoog de hybride persoon is die zich beweegt tussen de pedagoog en de practicus. Het gevolg van deze hybride positie is dat pedagogiek door criticasters vaak als een “halfslachtige wetenschap” wordt gezien. Maar deze hybride positie is juist “het zijn” van de pedagoog!

Volgens Biesta is de taak van de pedagoog zich te bevinden tussen “de opvoedbaarheid van het kind” en de “vrijheid” van het kind. De pedagoog bewaakt dat het niet teveel naar de opvoeding gaat , want dan krijg je dressuur. Maar de opvoeding mag ook niet te ver naar de vrijheid gaan, want dan krijg veel te veel vrijheid voor het kind. Rousseau heeft gezegd: “Opvoeden is alles doen, door niets te doen”. Dit kan je als volgt uitleggen: opvoeding is veel begeleiden, stimuleren en ondersteunen (alles doen), maar je kunt niet in plaats van de ander iets leren. Die ander moet het zelf willen. Kant zegt daarover: “Als ik de plaats inneem van de ander, waar staat die ander dan? “ Het is de uitdaging van de opvoeder om in de praktijk momenten te creëren waarop het kind vrij is en wordt opgevoed.

Pedagogen als Janusz Korcak, Maria Montessori en Célistin Freinet worden door Meirieu niet als pure pedagogen gezien, omdat het bij hen alleen om de pedagogische praktijk gaat. Deze pedagogen laten wel zien dat sommige problemen niet oplosbaar zijn in de theorie maar wel in de praktijk.

De titel van het door Simon Verwer vertaalde boek is dus, “De plicht om weerstand te bieden”. Meirieu geeft vier vormen van die weerstand aan in de vorm van vier onderwerpen waartegen verzet moet worden geboden door de pedagogiek:

Simplificatie; In de media wordt pedagogiek vaak slechts als een klein onderdeel van het grote geheel getoond. De opvoeding wordt vaak gesimplificeerd. Er bestaat geen kookboek voor de juiste opvoeding!
De opvoeder zit steeds in de slingerbeweging tussen autoriteit bieden en de vrijheid. De opvoeder moet voortdurend verzet bieden om die slingerbeweging tussen autoriteit en vrijheid te blijven maken.
Negativiteit / mislukking. In de praktijk biedt de leerling vaak weerstand t.o.v. de leerkracht. Maar het verzet ( ongewenste gedrag) van de leerling is geen weigering maar een springplank om te springen naar een gewenste situatie. Het pedagogische moment is het moment waarop het onderwijs faalt. De negativiteit is bij een pedagoog de drager van de vindingrijkheid.
Verzet tegen het normaliseren; tegen de maatschappij die alles snel wil, terwijl de pedagoog wil vertragen. De norm is overal snel afleidbare prikkels, de pedagoog wil denken. De algemene norm wil versnippering, de pedagoog wil het geheel. De pedagoog neemt niet serieus wat de maatschappij wil. Hij is kritisch op die maatschappij.

De praktische kant van de pedagogiek bestaat uit de doeleinden aan de ene kant en de middelen aan de andere kant. De middelen zijn te verdelen in institutionele middelen, didactische middelen en relationele middelen. De opdracht voor de Pabo ligt precies tussen de doeleinden en de middelen.

Als voorbeeld van pedagogisch handelen vanuit de praktijk noemt Meirieu Freinet. Freinet liet kinderen in groepjes samenwerken aan een opdracht. Spontaan ontstaan er dan binnen dat groepje een leider, werkers, werklozen en dwarsliggers. De wil van de leider gebeurt.

Freinet wilde dat tegengaan door de invoering van individueel leren met zelf nakijk bladen en het uitreiken van getuigschriften.

Reactie Biesta
Na de presentatie van Philippe Meirieu gaf Gert Biesta een reactie. Biesta signaleert dat de visie van Meirieu in zijn oorsprong vanuit de Duitse pedagogische traditie komt. De contradictie van Meirieu tussen opvoeding en vrijheid zie je ook terug in het Duitse “Fuhren oder wacksen lassen”. Biesta kan zich goed vinden in de visie van Meirieu.

Biesta haalt uit het voorbeeld over Freinet, waarin de pedagogiek wordt ontdekt uit de praktijk, de visie dat vanuit de praktijk van het Nederlandse onderwijs die pedagogiek ook zou moeten kunnen ontstaan!

Biesta roept de docent, als eigentijdse professional op niet achter alles aan te lopen.

De “plicht tot weerstand” richt zich bij Biesta o.a. op de infantiliteit in onze samenleving die steeds infantieler wordt doordat er steeds maar achter wensen wordt aangelopen.

Initiatieven als “het Alternatief” *,“leerKRACHT”* en de “meetup-bijeenkomsten over onderwijs”* die in de grote steden steeds meer plaatsvinden vind ik hoopvolle ontwikkelingen op dit terrein.

Interview Simon Verwer met Meirieu
Tijdens het avondprogramma op de 4^e april heeft Simon Verwer, vertaler van het boek van Meirieu, een interview gehouden met Meirieu over het boek “De plicht om weerstand te bieden”. Ter sprake komt de historische ontwikkeling waarbij eeuwen lang de geest werd gezien als het goede / het plezier en het lichaam als het lijden. In de huidige tijd is dat omgekeerd: het lichaam staat voor het plezier en de geest staat voor het lijden. De huidige maatschappij is gericht op het lichaam. Meirieu ziet het als een doel in het onderwijs om het plezier in de geest over te brengen op de leerling.

De leerkracht is constant werkzaam in het spanningsveld tussen het recht van het kind om opgevoed te worden en het recht van het kind om kind te zijn.

De plicht om weerstand te bieden heeft ook te maken met de weerstand die de leerkracht in de praktijk tegenkomt.

De leerkracht is constant werkzaam in het spanningsveld tussen het recht van het kind om opgevoed te worden en het recht van het kind om kind te zijn. De leerkracht / opvoeder moet het uithouden om die keuze tussen opvoeden en “kind zijn” niet te maken. Die kloof moet blijven bestaan, zoals de eerder genoemde hybride positie die Biesta noemde.

Meirieu noemt het echte gezag dat gezag dat de ander toestaat te leren. Het gaat om de goede/ mooie eisen die het kind helpt te groeien! Als voorbeeld van een goede, vruchtbare eis geeft Meirieu Korcak die bij een ruzie tussen zijn leerlingen de eis stelt dat ze het probleem opschrijven zodat hij er later antwoord op kan geven. Korcak stelt met deze eis de directe impulsieve reactie uit.

Het interview werd vervolgd door een reactie vanuit de onderwijsprakrijk van Liesbeth Breek. Zij is docent Frans op het Petrus Canisius College in Alkmaar en laat zich voor haar werk als docent inspireren door het werk van Biesta en Meirieu. Liesbeth start met het gedicht “Domkop” van Jacques Prévert. Het gedicht geeft goed de weerstand van de leerling weer. Onderwijs is weerstand! De leerkracht ervaart dagelijks weerstand, maar ook de leerlingen moeten weerstand ontvangen.

Liesbeth roept op de leerling als “subject” te zien en niet als “object”. Ze ziet daarbij de leerling als actoren van hun eigen kunnen. Een leerling als subject is in staat “in de wereld” te zijn zonder er altijd het centrum van te zijn. Wat een leerling interesseert is niet altijd in zijn belang en wat in het belang van de leerling is, is niet altijd waar de leerling zich in interesseert! Sub- ject bestaat etymologisch uit sub = onder en ject= jete= werpen. De leerling wordt geworpen naar het in de wereld staan. Bij een geblokkeerde dialoog is geen leerling als subject. Het onderwijs heeft hoop nodig die gedragen wordt door moed!

Biesta betoogt dat de pedagogiek geen wetenschap is maar praktisch en ambachtelijk van aard.

Na dit verhaal uit de praktijk geeft Gert Biesta nogmaals zijn reactie op het werk van Meirieu onder de titel “De school een onaangepast instituut”. Biesta betoogt dat de pedagogiek geen wetenschap is maar praktisch en ambachtelijk van aard. Wetenschap wordt hierbij gezien als “op waarheid gerichte wetenschap. Dat is de pedagogiek niet. De pedagogiek behoort, net als medische en juridische wetenschap tot de “handelingswetenschap”. Er is een plicht weerstand te bieden op gemakkelijke definities van het woord “wetenschap”. Veel pedagogisch handelen is in Nederland gericht op de Amerikaanse empirische onderwijspraktijk die ervan uit gaat dat je de onderwijspraktijk kunt beheersen. Een uitvloeisel hiervan is de evidence-based benadering van onderwijsinterventies. Bij handelings wetenschappen heb je echter te maken met mogelijke veranderingen.

Meirieu spreekt in zijn boek net als Biesta over subjectivicatie. Subject zijn is “hoe we (behoren te) zijn?”, “hoe bestaan we in de wereld”.

Hoofdstuk 8 van Pedagogiek, de plicht om weerstand te bieden heeft de titel “Het instellen van de leerling subject” mee gekregen. Het gaat daar over het instelling brengen van de leerling tot subject. Er worden 10 kenmerken gegeven van de leerling als subject.

Een pedagogisch gebaar is het wanneer je een leerling als subject ziet ondanks de tegenkrachten. Subject zijn is in de wereld zijn , zonder je in het centrum van de wereld te willen plaatsen. Subjectiviteit heeft ook te maken met volwassen zijn/ worden.

Onze samenleving is volgens Biesta doortrokken van de infantiliteit. Infantiliteit is iets anders dan kinderlijkheid, dat is kind eigen. In de huidige maatschappij is de economie er niet voor het bevredigen van de behoefte, maar steeds komen er weer meer behoeften en grotere behoeften. Steeds moet er meer worden gekocht, steeds zijn er grotere verlangens. Dat houdt de mens infantiel! Daardoor wordt het steeds lastiger om als mens als subject te bestaan. Toch is dat nodig, er bestaat een urgentie van “subject zijn”, want echte democratie bestaat uit een volwassenheid die bestaat uit de mens die als subject in de wereld wil zijn.

De plicht van de pedagogiek is om weerstand te bieden tegen alles dat tegenstaat volwassen in de wereld te staan als subject.

Na een korte reactie van Meirieu biedt de vertaler Simon Verwer een exemplaar van het Nederlandstalige boek: “Pedagogiek, de plicht weerstand te bieden” aan Meirieu aan.

Ik vond het een zeer inspirerende middag en avond. De visie van Meirieu op ‘subjectificatie’ heeft mij dit begrip beter doen begrijpen. Mooi is het om te zien dat de visies uit de boeken van Gert Biesta, Joop Berding en Wouter Pols zo mooi samenvallen met wat we vandaag gehoord hebben. Aan het eind van de avond werd uitgesproken dat het goed zou zijn wanneer ook andere boeken van deze Franse pedagoog zouden kunnen worden vertaald in het Nederlands. Hier kan ik het alleen maar mee eens zijn.

Een unieke bijeenkomst! Dat was het!

Bedankt, Simon Verwer, Gert Biesta, Liesbeth Breek. Bedankt Nivoz. Merci professeur Meirieu!

Fred Delhaas is intern begeleider en kinderfilosoof.

Bronnen:
Boekbespreking: Het Alternatief, René Kneyber en Jelmer Evers, 2015, uitgeverij Phronese
https://nivoz.nl/nl/wie-de-bundel-het-alternatief-van-voor-tot-achter-leest-ondergaat-een-opmerkelijke-leeservaring

Stichting leerkracht:
http://www.stichting-leerkracht.nl/

Meetupo10 bijeenkomsten in Rotterdam:
https://www.facebook.com/onderwijsmeetup010/

Gedicht “Domkop” ( le cancre):
https://leomesmangedichten.com/2019/04/13/de-domkop/

Website van Philippe Meirieu:
http://www.meirieu.com/