De metamorfose van Sinterklaas

23 september 2020

Het is eind november 2018 als groep 7 een Sinterklaasverhaal speelt op de viering van basisschool De Ruimte. Omar, die in Senegal is geboren, speelt Sinterklaas en Jesse, die in Nederland is geboren, speelt Piet. Als de school uitgaat vertelt Sanne uit groep 2 enthousiast aan haar moeder dat Sinterklaas op school is geweest. Blijkbaar spelen huidskleur, leeftijd en de herkenbaarheid geen rol om te geloven in het verhaal van Sinterklaas. Het is de magie die de gewone mens omtovert in een mythische figuur. Schoolleider Michiel van Dijck vertelt hoe zijn school omgaat met dit mooie feest.

Zwarte Piet of toch maar niet?
Volwassenen kijken hier heel anders tegenaan. Het is heel begrijpelijk om geen genoegen meer te nemen met een domme knecht met een stereotyp uiterlijk. Een hulp die steevast de dingen verkeerd of onhandig aanpakt en dan gecorrigeerd moet worden. Knechten met grote gouden oorbellen, knalrode lippenstift en kroeshaar zijn zo langzamerhand een vreemd beeld geworden. Het is de persiflage van Sjors en Sjimmie die je in het echte leven ook niet tegen komt.
De afgelopen jaren is door middel van protesten en blokkades onder de aandacht gebracht dat verwijzingen naar het Nederlandse koloniale verleden ongepast en onwenselijk zijn. De verschijning van zwarte piet roept gevoelens van discriminatie op; juist door de onhandige rol die steeds maar weer gespeeld wordt. De oproep te stoppen met de verschijningsvorm van zwarte piet wordt gepareerd met de stelling dat aan de traditie niet getornd mag worden, dat zwarte piet onveranderd moet blijven en dat het kinderfeest niet beschadigd mag worden. En die reacties versterken het gevoel niet gehoord te worden.     

Laat ik me eerst even voorstellen. Ik ben Michiel van Dijck, schoolleider van basisschool De Ruimte in Son en Breugel. In deze rol zoek ik naar een passende invulling voor het Sinterklaasfeest op mijn school. Ik merk dat er diverse opvattingen leven onder ouders en andere volwassenen die eerder in diverse rollen een bijdrage leverden aan dit kinderfeest. Het blijkt lastig het echte gesprek te voeren en keuzes te maken die recht doen aan de opvattingen en belangen van iedereen.
De manier waarop Nederland het gesprek voert over het feest is niet helpend. Het brengt nog meer verwarring en richt zich vooral op de verschijningsvorm van zwarte piet.  

De magie van het verhaal brengt de kinderen in de juiste sfeer

De tand des tijds 
Laten we even terug in de tijd gaan. Het Sinterklaasfeest is van oorsprong een katholiek feest dat in de kern vertelt over een bisschop die lieve kinderen hielp en stoute kinderen bestrafte. Zijn onsterfelijkheid maakt dat het verhaal een legende is geworden en daardoor gevoelig voor de erosie van maatschappelijke invloeden.  
De goedheiligman werd altijd al geholpen door een leger aan strenge, hulpvaardige en gehoorzame knechten. In de jaren zeventig begon dit beeld te kantelen. De knechten werden vriendelijker en minder angstaanjagend en hun rol als snelrechter veranderde langzamerhand in die van een grappige kindervriend die vaak met domme streken de kinderen vermaakte. Met behulp van onder andere de televisie (intocht en Sinterklaasjournaal), film (De witte piet), cabaret (Toon Hermans) en prentenboeken (Charlotte Dematons),  kreeg het feest een kindvriendelijker, humoristischer en minder beladen invulling. Commerciële invloeden vervormden het feest in de laatste decennia tot een evenement waarbij de belangen van producenten van levensmiddelen, media en evenementen ver voorbij gingen aan de bedoelingen van het feest. Het kind is consument geworden met vaak grote invloed op hun (groot)ouders; de subsidiënten. De magie van het verhaal brengt de kinderen in de juiste sfeer. Daarna doen media en commercie hun werk.

Ouders hebben de lastige taak om het best passende filter voor hun kinderen te zijn. Niet alleen beschermen ze hun kinderen tegen de overvloed van het Sinterklaasfeest op het werk, bij de grootouders, de basisschool en de vereniging, maar ook moeten ze omgaan met de helpers van Sinterklaas die op televisie alle kleuren van de regenboog hebben, bij de intocht roetvegen op het gezicht, bij oma geheel zwart zijn en op de school misschien wel schitteren van afwezigheid.   

De metamorfose van Sinterklaas
Een groepje kinderen in de bovenbouw tekent portretten. Fleur vraagt aan Milou om een huidskleurig potlood. Ze pakt het potlood en geeft het door. Als Emir het potlood op zijn arm houdt zegt hij: ‘Nee, geen huidskleur’ en hij geeft het terug aan Milou.
Kinderen zien nuances in huidskleur. Die is dus niet zwart of wit, maar bruin zwart, beige, rose én nog meer. 
Een metamorfose verloopt in verschillende stadia. Een nieuw stadium dient zich aan en die volgende fase vormen we zelf. Net zoals die ouders een filter of een schild vormen, zoekt ook mijn school naar een passende invulling die recht doet aan de belangen en behoeften van dit moment. Dat is een lastige ontdekkingstocht langs meningen, herinneringen en waarden. Wat mij betreft mag iedereen de eer krijgen om de Sint te helpen en dat helemaal met zijn of haar eigen huidskleur. Daar hoeft geen roet of schminck aan te pas te komen. Het gaat immers niet om kleur, maar om samen zijn, vieren, ontvangen, geven, dankbaarheid, plezier, doorvertellen en een beetje verwennerij.

De saamhorigheid van het gezin door bij elkaar te zijn, samen spanning, plezier en verwondering te beleven.

Sinterklaas is een waarde(n)vol feest
Kinderen worden van jongs af meegenomen in de traditie van 5 december. Vanaf een jaar of twee maken ze voor het eerst bewust kennis met de Sint en zijn assistenten. Voor het ene kind is dit een beangstigende ontmoeting, voor de ander een prettige. Waarschijnlijk wordt de aard van deze eerste ervaring vooral bepaald door het pedagogische vermogen om af te stemmen op de behoeften van het kind, dan wel de beperkingen daarin. De meeste kinderen worden rond deze leeftijd gelovig ‘gemaakt’ zodat ze deel kunnen gaan nemen aan het sprookje. In goede pedagogische omgevingen krijgt het kind hier belangrijke en vormende waarden mee, zoals saamhorigheid, tolerantie en zorgzaamheid. De saamhorigheid van het gezin door bij elkaar te zijn, samen spanning, plezier en verwondering te beleven. Door elkaar een verrassing te gunnen en niet jaloers te zijn. Door samen te zingen, naar een gedicht of verhaal te luisteren en te genieten van lekker eten en drinken. Je schoen zetten en hopen op een verrassing, een persoonlijk berichtje sturen aan de alwetende Sinterklaas; het zijn kleine activiteiten die een grote betekenis kunnen hebben voor kind en ouder. 

Het geloof in de Sint heeft echter een houdbaarheid tot het kind acht of negen jaar oud is. Vanaf dat moment wordt het kind medeplichtig in het bewaren van het geheim en gaan ook andere waarden een rol spelen. Iets voor een ander betekenen, iets moois voor een ander maken, de kunst om de moeite van een ander te waarderen en dankbaar te ontvangen. Het zijn waarden die we herkennen in sociale omgevingen van gezin, vereniging of school.
Het zijn deze waarden die in de keuzes weinig aandacht lijken te krijgen. Misschien zijn ze voor iedereen aanwezig en belangrijk, maar mogelijk zijn ze te ook te ver naar de achtergrond verdwenen. Ik hoop dat die waarden dit jaar sterker naar voren komen als we weer bedenken hoe het Sinterklaasfeest het best gevierd kan worden.

Michiel van Dijck is schoolleider van basisschool De Ruimte in Son en Breugel