Zomerse longread: ‘De Pabo is als zwemdiploma A: je kent de basis, maar in onverwachte situaties kun je je nog niet redden’

17 juli 2018

Na twee weken constateerde hij dat hij muurvast liep: geen grip op de klas. Bas (25), in zijn tweede jaar als leerkracht, meldde het bij zijn directeur, die de starter koppelde aan collega-leerkracht Catherine (62). En zo gebeurde het spontaan, tastenderwijs dat de ervaren juf en de jonge hond vijftien weken lang samen gingen werken in Bas’ klas. Noem het co-teaching, noem het een verlengde Pabo. Catherine: ‘Ik vergelijk het Pabo-diploma met zwemdiploma A: er is geen ouder die zijn kind daarmee in z’n eentje naar het zwembad laat gaan. Van startende leraren verwachten we dat wel.’ Verslag van een pilot in intergenerationeel leren.

“Hmm, ik vind ‘kwetsbaar’ niet het goede woord”, zegt Bas Claessens (25), leerkracht in groep 4 van basisschool De Leerlingst. Hij proeft het nog eens en verhoudt zich tot de associaties die hij erbij heeft. “Nee, bij mij gaat het meer vanuit… dat ik het béter wil doen. En als dat niet lukt vanuit mezelf, dan moet ik een ander hebben om me daarbij te helpen.”

Het was Catherine Hendrikx, 62 en leerkracht op dezelfde school, die het woord ‘kwetsbaarheid’ net in de mond nam. Eigenlijk om Bas een compliment te geven: “Jij bent iemand die uit jezelf de stap gezet hebt naar Leon [Boom, directeur van de school, GB]. En daarna heb je ook mij toegelaten in je klas. Dát je die stap genomen hebt, is een kracht van jou. Ik vind dat een dappere stap, want je durft je daarmee kwetsbaar te tonen.”

Bas en Catherine zijn dit schooljaar een bijzondere connectie met elkaar aangegaan. Bas – in zijn tweede jaar als leerkracht, waarvan sinds dit jaar op deze school – merkte al in de eerste weken dat hij geen vat op zijn groep kreeg en dat de moed hem in de schoenen zonk. Na tussenkomst van de directeur, was het seniorleerkracht Catherine – behalve Bas’ collega, ook opleider op de werkplek van de pabo-studenten van de Nieuwste Pabo, Sittard – die insprong. Wat vanuit gezamenlijke intuïtie groeide was een bijzonder coachingstraject. Of nee, beter gezegd een ‘co-teachingstraject’, zoals Catherine en Bas het nu zouden omschrijven, waarin ruimtezoekende ervaring en jonge-honden-enthousiasme elkaar vonden. Gedurende vijftien weken stonden ze samen, twee dagen per week, in Bas’ groep. Ze gaven om en om instructie, observeerden en filmden, luchtten hun hart, wisselden ervaringen uit, gaven elkaar de gelegenheid om individueel met een kind te werken en bedachten kleine en grotere didactische interventies om tot een prettig pedagogisch klimaat te komen. Tot het voor Bas duidelijk was dat hij zelf verder kon. 

‘Denk je dat die leerling jou persoonlijk wilde raken?’

Ook nu, in een interviewsetting, met dat woord ‘kwetsbaarheid’ dat in de lucht blijft hangen, duiken de twee als vanzelf weer de open gespreksruimte in die hen zo vertrouwd geworden is. De aanleiding was een aflevering van het Jeugdjournaal vanochtend, waar een aantal pijnlijke nieuwsgebeurtenissen langskwam – de van hun ouders gescheiden en opgesloten migrantenkinderen in Amerika, klimaatproblematiek – maar waaruit Bas alleen een luchtig itempje kort klassikaal besprak. 

“Soms komen nieuwsgebeurtenissen binnen en heb je automatisch een gesprek”, zegt Bas, “Maar er zijn in deze groep ook kinderen die niet altijd even empathisch zijn. Een tijd geleden heb ik verteld dat mijn vader ziek geworden is. ‘Ik ben een beetje verdrietig, want ik heb dit gisteren te horen gekregen en ook dat het nooit meer over gaat.’ Eén leerling reageerde meteen: ‘O, hij gaat dus dood.’ Daar reageer ik dan niet op, want ja, dit roep ik blijkbaar over me af bij bepaalde leerlingen. Er zijn ook andere reacties: ‘O, echt, wat heeft hij?’”

En meteen buitelt er een tweede voorval overheen. Bas: “Een ander voorbeeld: we komen terug van de gym op vrijdagochtend en we zien een lijkwagen en mensen op weg naar de kerkdienst. Eén leerling riep: ‘Jippie, er is iemand dood!’” In de stilte die Bas laat vallen, neemt Catherine het woord: “En weet je waarom hij zoiets zegt?” “Stoer doen”, antwoordt Bas meteen, en dan met een gedachte achteraf: “…terwijl hij zich heel klein toonde, toen zijn oma gevallen was.” Catherine: “Zou het ook kunnen dat hij zich ongemakkelijk voelt en niet weet hoe hij moet reageren?” “Kan”, beaamt Bas, “Maar ik krijg dan toch het gevoel dat hij zijn klasgenoten laat horen wat hij wel niet durft. Andere kinderen hoor ik zeggen: ‘Kijk meester, een limousine.’ Dat is dan wel weer grappig.” 

Catherine blijft nog even bij het onderwerp: “Dat voorbeeld van jouw vader, waarbij een kind zegt: ‘Dus hij gaat dood’, is iets dat jij persoonlijk opvat. Denk je dat dat kind jou op dat moment wil raken? Het kan bijvoorbeeld ook gewoon de logica van zijn gedachtegang zijn: ziekte? Niet beter worden? O, dat betekent dus: doodgaan.” Ja, denkt Bas hardop: zoiets kun je inderdaad denken zonder dat het lading hoeft te hebben. “Ik snap het heel goed”, zegt Catherine: “Het nieuws was vers voor jou en dat maakte dat je emoties wat dichter aan de oppervlakte lagen.” “Het kwam hard binnen, ja”, zegt Bas: “Maar misschien wist hij niks beters te zeggen.” “Dat kan, hè?”, vult Catherine aan: “Hij voelt waarschijnlijk aan dat jij op dat moment niet de persoon bent die jij als zijn meester gewoonlijk bent.” 

Niet de makkelijkste school

De Leerlingst is de enige school van het Midden-Limburgse dorpje Haelen, gemeente Leudal, net boven Roermond. De route erheen voert langs de N273, in de volksmond ‘de Napoleonsbaan’ – een kaarsrechte met bomen omzoomde provinciale weg, waarvoor ieder Limburgs kind gewaarschuwd wordt. Over kwetsbaarheid gesproken: vorige week heeft de Napoleonsbaan nog een dodelijk slachtoffer geëist – een leerkracht van één van de vijftien scholen van de onderwijsstichting SPOLT, waartoe ook De Leerlingst behoort. Het verdriet in de onderwijswereld van het Leudal is peilloos diep: zijn vrouw is leerkracht op één van de andere scholen van de stichting en hun twee jonge kinderen zitten op een derde school. Vandaag is de uitvaartdienst en nadat de klassen hun vrije woensdagmiddag tegemoet zijn gegaan en er een boterham is gegeten in de lerarenkamer, zijn er meerdere teamleden naar de dienst vertrokken.

Het is een zomerse woensdag die begon met twee keer drie kwartier meekijken in de groepen van Bas en Catherine. Bas’ klas is vanmiddag de interviewplek. Voor hem was deze school, dit lokaal in de ‘appendix van de school’, vorig jaar nieuw. “Twee jaar geleden ben ik afgestudeerd op de Pabo. Ik heb zelf eerst op vmbo-t gezeten en wist niet meteen wat ik daarna moest gaan doen. Ik heb de politie en de bakkersopleiding overwogen. Het was een gesprek met een leerkracht, die me vertelde wat er allemaal bij onderwijs komt kijken, dat mijn interesse wekte in de opleiding voor onderwijsassistent. En toen wilde ik nóg een stap verder: de Pabo. Want ik had zin in de verantwoordelijkheid die je krijgt. Kinderen helpen in een klas. Samen dingen leren, leuke dingen doen.”

Na zijn afstuderen stond hij een jaar voor de klas in het naburige Baexem, en solliciteerde toen op De Leerlingst. “Mijn directeur in Baexem bereidde me erop voor dat dit niet de makkelijkste school van onze stichting is. ‘Sta je mannetje’, zei hij.” Als enige basisschool in het kerkdorp (4.300 inwoners) trekt De Leerlingst een heel gevarieerde populatie, vertelt Bas. Catherine vult aan: “Je hebt hier alles, van sociaal zwakke milieus tot hoogopgeleide ouders. Ik merk dat er de laatste jaren steeds meer op het bord van leerkrachten komt. Ouders zijn mondig, kritisch, willen meedenken en stellen steeds meer eisen. De Wet Passend Onderwijs maakt intussen dat er steeds meer gevraagd wordt van de spankracht van scholen en van individuele leerkrachten in hun klas.”

‘Wat dóe ik hier? Waar heb ik ja op gezegd?’

In die setting kwam Bas voor een klas van 22 leerlingen te staan – vijf meiden, zeventien jongens. “Ik merkte meteen dat er kinderen in mijn klas zaten, die zich heel anders gedroegen dan wat ik acceptabel vind. Na twee weken had ik geen grip meer op de groep. Alles wat ik aan les kon overbrengen was meegenomen. Ik was er constant politieagent, en dan kwamen ouders ook nog verhaal halen – met nog net de stoom niet uit hun oren.”

Hoe het er die dagen uitzag? “Kinderen hadden een heel korte spanningsboog. Ik kon met sommige leerlingen geen oogcontact maken. Er was een jongen die letterlijk met stoelen en tafels door de klas gooide [deze leerling is later naar speciaal onderwijs gegaan, GB]. Kinderen reageerden continu op elkaar. Als ik hier de lijn van irritatie of ruzie doorgeknipt had, ontstonden er daar weer twee. Er waren leerlingen die weigerden mee te doen aan een toets. Ook als ik afspraken gemaakt had met hun ouders deden ze het niet. Wat doe ik hier? Waar heb ik ‘ja’ op gezegd?, vroeg ik me af.” 

Een jonge idealistische leerkracht dreigde zo maar uit te vallen. En zo kon het komen dat directeur Leon Boom de ingeving kreeg Catherine te vragen om Bas bij te staan. Catherine Hendrikx kwam in een heel andere tijd het onderwijs in: “Ik kom uit een echte onderwijsfamilie. Mijn moeder, mijn beide opa’s en veel zussen van mijn vader stonden allemaal voor de klas. Als oudste van vier meisjes speelde ik altijd schooltje. Ik was de juf en mijn zusjes moesten luisteren. Ik heb nooit over een ander beroep getwijfeld.” Na de pedagogische academie waren er eind jaren ’70-begin jaren ’80 geen banen. “Op twee vacatures in Haelen reageerden 251 sollicitanten. Ik was één van de twee mensen die een baan kreeg. Ik ben nooit meer weggegaan.” De laatste tien jaar is Catherine zich ook gaan ontwikkelen als werkplekopleider voor lio's van de Nieuwste Pabo in Sittard. “De begeleiding van leraren-in-spé vind ik geweldig en dus toen de vraag van Bas kwam, ben ik er enthousiast ingestapt.”

‘Als ik een kind niet gezien heb, is dat mijn fout’

Catherine: “Mijn eerste ingeving was om niet zozeer te kijken naar wat Bas nodig had – hij is afgestudeerd, had een jaar in Baexem gewerkt – maar om te kijken wat de groep nodig had.” Bas: “Die eerste dag ben je achterin gaan zitten en zijn we op het eind van de dag gaan praten. Jij luisterde vooral, ik luchtte mijn hart.” “Ja, dat staat me zeker bij. En ik vroeg toen of ik de volgende dag de rekenles mocht geven. Ik vind het bijzonder dat je dat meteen toestond.” Beiden vertellen hoe er meer lucht in de klas kwam. “Ik genoot”, zegt Bas, “ik vond het mooi hoe de kinderen zich gedroegen.” En zo gingen de twee leerkrachten steeds vaker met elkaar in overleg; probeerden ze met elkaar te achterhalen wat in de interactie of hun houding maakte dat een moment goed verliep of juist ontspoorde.

Catherine, die veel van de leerlingen nog kende uit hun kleutertijd, was het meteen zaak te gaan bouwen aan de relatie. Voor Bas was nu juist dát het heikele punt: hoe graag hij dat ook wilde, het werken met de hele groep gaf hem daar de speelruimte niet voor. En dus spreekt hij veel in termen van orde, van kaders, van een beloningssysteem met ‘minion-muntjes’, van een klas die 'veel herhaling nodig heeft' en van 'op zijn strepen staan', als hij over zijn verhouding tot de klas praat. “Kinderen die veel aandacht vroegen, kregen die aandacht. Van die kinderen kon ik van alles vertellen – van wat ze in hun weekend deden tot wie ze kwam ophalen. Intussen waren er stillere kinderen van wie ik helemaal niks wist. Daar voelde ik me schuldig over. Ik ben een gevoelsmens en ik vind dat iedereen gezien moet worden. Als ik iemand niet gezien heb, is dat mijn fout.” 

“Dat zei je meteen”, zegt Catherine, “‘Er zijn kinderen die ik tekortdoe, omdat er een paar te veel van me vragen.’ Als leerkracht ben ik ervan overtuigd dat je door een goede band met je kinderen het verschil maakt. Ik zag bij Bas dat die intentie er was – dat die kracht, dat gevoel er zat. We moesten gaan bouwen aan de ruimte om daar bij uit te komen.”

Die ruimte schiep het tweetal onder andere door Catherine lessen te laten overnemen, waardoor Bas de tijd kreeg om de ‘overgeslagen kinderen’ in zijn klas beter te leren kennen. “Dat werkte goed”, zegt Bas, “Ik groet mijn kinderen bij de deur. Dan krijgt de één een boks en de ander een high-five – ik moet het wel precies goed doen natuurlijk. Dan hebben we lol samen. En zo krijg je iedere dag wel iets mee van ieder kind: je hebt ze al gezien bij de deur. Aan het eind van de dag kan ik het dan nog even persoonlijk maken: ‘veel plezier bij je zwemfeest, hè?’ Het is fijn dat ik dat in oudergesprekken ook terug hoor: ‘Mijn kind voelt zich op z’n gemak bij jou.’ Dan denk ik: missie geslaagd om iemand echt te zien en van iedereen iets te weten. Dat hoort ook zo, vind ik: ik moet elke ouder iets kunnen vertellen over hun kind.”

Over dobbelstenen, littekens en vlaggetjes

Vanochtend was het warm in de groep van Bas. De ventilator stond zachtjes aan. En, zo zegt hij nu met de zelfbewuste intonatie van een belegen grap: "ook de 'ARKO' – Alle Ramen Kunnen Open.” Na het Jeugdjournaal, volgde een herhaaloefening van spelling. Bas liep alle stappen een voor een door, vroeg soms een kind om een oefening in eigen woorden uit te leggen – ook om hier en daar een afdwalende leerling terug bij de les te trekken. 

Opmerkelijk is een moment dat Bas het te onrustig vindt worden en merkt dat hij zijn stem te veel moet verheffen: hij klapt hard in zijn handen. De kinderen doen het collectief na. Klaarblijkelijk de afspraak voor: nu serieus, terug naar stilte. Wanneer de klas aan de slag gaat met de herhaalopgaven, valt op hoezeer de tempo’s van de leerlingen uiteen liggen. Een paar kinderen zitten al ver in een plusboek, terwijl er ook kinderen zijn die meermaals hun dobbelsteen op vraagteken moeten leggen. Een van de jongens, die zijn werk zichtbaar moeilijk vindt, is degene die gevraagd wordt de gast-van-vandaag naar juf Catherine te brengen. Ja, hij weet de weg wel. Buiten het lokaal onderhoudt hij de bezoeker over gym (zijn lievelingsvak) en over hoe hij dat diepe litteken op zijn elleboog gekregen heeft. Een puike gastheer – dat had Bas goed gezien.

In het lokaal van Catherine zit de kleuterklas van zo’n 18 kinderen in de kring. Ze werken over reizen. Met het prentenboek ‘Ga je mee op reis?’ in jufs hand hebben ze de jonge globetrotter Boris en zijn hond Basje gevolgd. Catherine vraagt de klas naar de verschillende vervoermiddelen, de verschillende landen en hoe het er daar uitzag. Intussen prikt ze een vlaggetje in een landkaart: de laatste van de twaalf bestemmingen van Boris en Basje. 

In de kring zit een jochie – een jonge kleuter – die een paar keer bij de kaart komt kijken en Engelse landsnamen voorleest. Als Catherine de landkaart daarna overzichtelijk op de vloer legt, komt hij weer van zijn plek en hurkt bij de kaart. De juf neemt hem improviserend mee in haar uitleg – alsof hij er volgens afspraak was gaan zitten, zodat zij beeldend kon laten zien waar je allemaal wel en niet mag zitten, als iedereen in de klas dadelijk de kaart van dichterbij mag komen bekijken – de uitstekende spijkertjes zijn namelijk scherp! Het jongetje laat zich voor-naast-achter de kaart positioneren en gaat daarna kalm weer op zijn stoel zitten.

De Pabo als zwemdiploma A

“Het is een jongetje dat vermoedelijk een vorm van autisme heeft”, legt Catherine ’s middags uit. “Hij leest al vloeiend. Misschien is hij ook wel hoogbegaafd. Ik heb mijn manieren gevonden om met hem om te gaan en dan krijg ik heel veel van hem terug. Zo’n moment is een kwestie van fingerspitzengefühl. Met hem lukt me dat goed; mijn duopartner zal dat bijvoorbeeld met andere leerlingen weer hebben. Als ik mijn eigen kinderen, die nu dertig zijn, vraag wie ze zich herinneren uit hun schoolloopbaan, hebben ze het over de leraren die een relatie met je aangingen en die duidelijkheid en veiligheid boden.”

Precies dat kan Bas zich niet heugen uit zijn eigen onderwijs: “Ik zat in België op school, waar het behoorlijk strikt was. Ik ben nooit een leraar tegengekomen naar wie ik als kind nog eens toe ging om iets persoonlijks te vertellen. Dat relatiegevoel heb ik eigenlijk alleen maar gehad met mijn mentor in het laatste jaar van de Pabo. Ik ben blij dat me dat overkomen is, want het is zó belangrijk.”

Het gesprek verschuift naar de relatie die je als startende leraar nog moet opbouwen, terwijl je je gelijktijdig geconfronteerd ziet met een hele klas, en hun ouders. Dat vraagt – voor de behoeftes van leraar en klas – om kaders en afspraken. Binnen die afspraken komt dan de beweegruimte om dichter bij het pedagogische, het relationele te komen, stellen Bas en Catherine allebei. Catherine: “Ik vergelijk het behalen van een Pabo-diploma met een zwemdiploma A: er is geen ouder die zijn kind met diploma A in zijn eentje naar het zwembad laat gaan.” Om de metafoor door te trekken, stelt ze dat B ‘basisbekwaam‘ en C ‘vakbekwaam’ is. “Bij A ben je startbekwaam; je kent alleen de basistechnieken, maar kun je jezelf niet redden in onbekende, onverwachte situaties. Van startende leraren verwachten we dat wél. Een pabo-student die ik half juli de hand schud bij het behalen van het diploma, zie ik bij wijze van spreken zes weken later hier en dan ben ik alleen nog maar de coach aan de zijlijn.”

'Wat wij deden bleek een naam te hebben: co-teaching'

In haar coachingsopleiding noemde Catherine haar samenwerking met Bas weleens. “Dat wat jullie gedaan hebben, daar is een boek over”, appte toen een collega: Co-teaching van Sandra Koot. Catherine: “Ik heb het in één ruk uitgelezen. En inderdaad, heel veel in dat boek hadden wij – improviserend, intuïtief – gedaan.” Er waren al die weken van modelling, van het filmen van lessen (‘vooral met een focus op de gezichten van de kinderen. Ik zag terug dat er helemaal niemand betrokken was bij een nakijkles!’, zegt Bas). Er waren creatieve invallen om de aandacht te trekken. Er waren zoektochten naar kleine behulpzame instrumenten. Neem het houtblok waarop de boomlange Bas ging staan, om nog wat imponerende lengte te winnen. “Ik wist dan: nu móet ik er staan. En de klas wist: nu is het menens. Ik heb het maar een paar keer gebruikt en daarna lukte het ook wel zonder blok. Nu dient het als opstapje voor kinderen om beter bij het bord te kunnen.”

Catherine stelt dat de kinderen in Bas’ klas veel verschillende onderwijsbehoeftes hebben en dat Bas veel bereikt heeft. Het proces heeft hen beiden geholpen: “Co-teaching is méér dan coaching. Het was een actief meenemen van mijn ervaring in de groep. Met al mijn jaren in het onderwijs kan ik de stof van groep 4 dromen. Als er iets nieuws komt voor de klas, kan ik al inschatten waar de pijnpunten zullen liggen. Een leerkracht die veel minder ervaring heeft, kán dat nog niet weten.” Waar het vooral níet om ging, stelt ze verder, was dat Bas haar oplossingen overnam: “Er is niet maar één stijl, maar één mogelijkheid.” Bas: “Ja, jouw ervaring was belangrijk, maar vooral ook dat jij onderdeel werd van de praktijk. Dat is zo anders dan wanneer een buitenstaander ‘tips en trucs’ komt geven.”

DE CONTEXT: hoge uitvalsrisico’s in de eerste jaren van het leraarschap

Er zit een hoog risico voor uitval, burn-out en demotivatie in de startfase van het leraarschap. Zie bijvoorbeeld deze NIVOZ-voordracht van hoogleraar Paulien Meijer, waarin ze het heeft over transformatief leren vanuit een crisiservaring en een herkenbaar grafiekje laat zien van schakeringen in houding waardoor een beginnende leraar vaak doorheen gaat.

Heel graag zouden Bas en Catherine zien dat hun samenwerking de status van een pilot kreeg, op weg naar een systematisch aanbod voor startende leraren binnen het scholenverband SPOLT. CvB-voorzitter Gérard Zeegers is enthousiast en schreef eerder de column ‘Hij-instroom’ over het project van Bas en Catherine: “Waar ik zelf door werd getroffen is de ogenschijnlijk vanzelfsprekende wederkerigheid. Als we hiermee aan de slag gaan, dan is het van belang om elk koppel de kans te geven die wederkerigheid te ontdekken. Mijns inziens ligt daar de sleutel tot succes. Pas dan wordt ‘co-teaching’ geen trucje, geen instrumentele ingreep.’

De samenwerking geeft praktisch invulling aan drie van Zeegers’ wensen: 1) ambitie stimuleren in teams en bij individuele leerkrachten; 2) de kennis en expertise van oudere leerkrachten duurzaam en betekenisvol inzetten; en 3) het koesteren van out-of-the-box-ideeën op de scholen. SPOLT zoekt momenteel of er structureel een aantal ervaren leerkrachten een dagdeel per week vrij geroosterd kan worden voor een intern scholings/coachingsaanbod van 6-7 startende collega’s per jaar. 

Interview en portret: Geert Bors

Geert Bors is als freelance journalist verbonden aan de redactie van stichting NIVOZ.