“What if you fly?” – vrijheid of onzekerheid

30 september 2021

Hoe ontstaat de onvrijheid die kinderen en jonge mensen in onze klas ervaren? Wat doet angst met ons, maar ook met de kinderen? Zijn het muren die anderen voor ons opwerpen, of is het angst die van binnenuit komt? En is het dan de angst om te vallen? Of misschien juist angst om te vliegen? Haitske de Visser vertelt hoe zij al dan niet de vrijheid ervaart in haar klas.

“There is freedom waiting for you,
On the breezes of the sky,
And you ask "What if I fall?"
Oh but my darling,
What if you fly?”
- Erin Hanson-

Dit gedicht spreekt over vrijheid. Vrijheid die op je wacht, die je kunt grijpen. Wij kennen echter allemaal wel de keerzijde van vrijheid: onzekerheid of angst die op de loer ligt: ‘What if I fall?’

Hoe ontstaat de onvrijheid die kinderen en jonge mensen in onze klas ervaren? Wat doet angst met ons, maar ook met de kinderen? Zijn het muren die anderen voor ons opwerpen, of is het angst die van binnenuit komt? En is het dan de angst om te vallen? Of misschien juist angst om te vliegen?

Vrijheid van onderwijs, zoals in artikel 23, gaat over richting en inrichting van het onderwijs. Dit voornamelijk vanuit het oogpunt van de volwassen mens, zonder betrokkenheid van kinderen. Artikel 23 kwam tot stand in de tijd van de pacificatie van 1917 en de daarop volgende verzuiling. De maatschappij van nu is echter een hele andere. Verdient deze maatschappij dan ook niet een aanpassing van artikel 23?

In het recent verschenen ‘Vrijheid voor onderwijs, een uitnodiging tot wisseling van perspectief’ wordt de vraag gesteld, hoe in deze tijd de vrijheid van onderwijs kan bijdragen aan goed onderwijs, en daardoor aan het ‘common good’. ‘Deze tijd vraagt om een stevig kompas voor situatief handelen, om deugden in plaats van regels, om juiste houdingen in plaats van voorschriften, om beoordelingsvermogen in plaats van protocollen.(…) Deze situatie vraagt om vrijheid, vrijheid vóór onderwijs’[1].

Vrijheid vóór onderwijs, waarin we als leerkracht weer ruimte ervaren er te kunnen zijn voor de kinderen, in plaats van voor het systeem of de ouders.

Voor mij, als leerkracht in het basisonderwijs, legt dit de vinger op de zere plek. Vrijheid vóór onderwijs, waarin we als leerkracht weer ruimte ervaren er te kunnen zijn voor de kinderen, in plaats van voor het systeem of de ouders. Vrijheid om met de kinderen te ontdekken wat nodig is om het kind op eigen manier en eigen tempo te laten verschijnen. Vrijheid om als leerkracht jezelf in het spel te brengen. Vrijheid om keuzes te durven maken, zonder angst voor de rendementscultus of boze ouders. Vrijheid voor kinderen om ‘nee’ te durven zeggen tegen de leerkracht. Vrijheid om te durven leren, zonder afgerekend te worden! Of is dit een utopie, en is wat ik nu wens eigenlijk helemaal niet wenselijk (Biesta)?

In het onderwijs hebben verschillende actoren invloed, waar ik zo verder op in zal gaan. In de perfecte onderwijswereld bundelen alle actoren samen, maar op dit moment overheerst de kracht van toetsen en harde data. Ik kan, als leerkracht en als persoon, de keuze maken om mee te bewegen met deze kracht, die me onwenselijk lijkt, maar wat blijft er dan nog van mij als persoon over? Ik maak de keuze om een daad te stellen, en ruimte voor de kinderen te scheppen.

Werkdruk
Al jaren klagen we in onderwijsland over werkdruk. Er is werkdruk in de klas door het aantal leerlingen, maar ook door de diversiteit van leerlingen in je groep. Het is druk buiten de klas door de verplichtingen van handelingsplannen, groepsplannen en lesplannen, die geëvalueerd moeten worden, voor je vaak de tijd hebt gehad ze uit te voeren.

Wanneer we kijken welke actoren allemaal van invloed zijn op de besturing van een school[2], wordt duidelijk hoe dit komt. Allereerst het bestuur, dat verantwoording dient af te leggen aan toezichthouders en de gemeenschap. Het bestuur vraagt op zijn beurt verantwoording van de schoolleider. Schoolleiders hebben weer te maken met docenten (leerkrachten) en andere medewerkers. Waar indirecte indicatoren binnen het onderwijs zich voornamelijk lijken te richten op cijfers en toetsen, wil je je als leerkracht richten op het welzijn van de kinderen. Ik wil weten hoe het gaat met een kind, wat hij nodig heeft en dingen uit zijn dagelijks leven weten. Ik wil het kind leren kennen, zodat ik hem kan ondersteunen waar hij aangeeft dat nodig te hebben.

Want hoe hard ik ook probeer het beste uit de leerling of student als persoon te halen, de afrekencultuur haalt altijd een groot deel van deze effort weer onderuit

Toch krijg ik vaak van kinderen terug dat ze bang zijn iemand teleur te stellen, dat ze niet goed genoeg zijn. En dat breekt mijn hart. Want hoe hard ik ook probeer het beste uit de leerling of student als persoon te halen, de afrekencultuur haalt altijd een groot deel van deze effort weer onderuit. Daarin mis ik een deel van vrijheid van onderwijs, het deel waarin ik de vrijheid voel, om kinderen de ruimte te geven een gevoel van zelfvertrouwen en veiligheid te ervaren. De toets-, en daarbij horende afrekencultuur, werken hier niet aan mee!

Kunnen we verwachten van alle kinderen in dezelfde leeftijdsgroep dat ze hetzelfde kunnen, kennen en presteren? Kunnen we praten over kansengelijkheid voor iedereen, als we vast blijven houden aan bepaalde toetsmomenten (CITO, LVS, meetsystemen)?

Hoe kunnen we zonder problemen accepteren dat een baby zich ontwikkelt op zijn eigen tempo, maar raken kinderen deze vrijheid kwijt als ze naar school gaan? En wat doet dit met kinderen? Met hun vertrouwen? Met hun betrokkenheid? Oftewel, met de vrijheid die ze zouden moeten ervaren om zich te kunnen vormen tot een eigenstandig individu?

Ik zou, als leerkracht, graag teruggaan naar waar het lesgeven voor mij om draait: de kinderen. Biesta spreekt over kwalificatie, socialisatie en subjectificatie. Eerstgenoemde lijkt momenteel het belangrijkste binnen het onderwijs: we leven in een kenniseconomie en moeten de kinderen kennis bijbrengen. Maar kinderen zijn er niet om primair onderworpen te worden aan bepaalde agenda’s (zoals de kenniseconomie), kinderen zijn er om te ontdekken hoe ze op hun eigen manier in de wereld van betekenis kunnen zijn. Het gaat om de vraag: wat vraagt het kind van ons? En niet: wat willen wij dat het kind doet?[3]

Hoe kunnen we zonder problemen accepteren dat een baby zich ontwikkelt op zijn eigen tempo, maar raken kinderen deze vrijheid kwijt als ze naar school gaan?

Het lijkt mij tijd worden hier de aandacht op te gaan richten. Dat schoolleiders leerkrachten laten voelen dat ze hen vertrouwen in hun keuzes. Dat het bestuur schoolleiders hier vrijheid in geeft. Dat toezichthouders en de gemeenschap beseffen dat de druk op resultaten onvrijheid van onderwijs tot gevolg heeft.

Dat wij als leerkracht vrijheid voor onderwijs ervaren om ons onderwijs MET de kinderen in te richten, in plaats van voor. Van daaruit hebben kinderen vrijheid antwoord te vinden op de cruciale vragen: wie ben ik, wat kan ik en wie wil ik zijn. What if you fly…

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het septembernummer van Van 12 tot 18 en is met toestemming overgenomen.

Haitske de Visser is leerkracht-onderzoeker bij het Lectoraat Professionaliseren met Hart en Ziel van de Thomas More Hogeschool