Wel of geen empathie: 'Medelijden hebben met elkaar of met jezelf en een potje gaan zitten janken heeft helemaal geen zin'

19 januari 2017

'Nu jullie weten wat ik bij me draag, kunnen jullie me mijn fouten misschien wat makkelijker vergeven en omgekeerd geldt natuurlijk hetzelfde.' Vlak voor de kerstvakantie besloot economieleraar Christiaan van Os om zijn klas een filmpje over empathie te laten zien. Er waren grofweg twee reacties: leerlingen die het belang van empathie meteen zagen en leerlingen die het overdreven vonden om daar expliciet mee bezig te zijn. Spontaan bedacht hij er een opdracht bij: een brief schrijven waarin je je inleeft in een ander. En plots lag daar aan het einde van de les een brief aan hem. 

Vlak voor de kerstvakantie besloot ik om de lesstof links te laten liggen en iets anders met mijn leerlingen te doen. Ik vind zo’n les aan het einde van het kalenderjaar altijd uitermate geschikt voor een stukje reflectie, even terugblikken op wat er de afgelopen maanden gebeurd en gedaan is. Dat kan gaan om reflectie op het leerproces (Wat heb je geleerd? Hoe heb je geleerd? Wat ging er goed en wat kan nog beter?), maar ook zeker om reflectie op de eigen persoon, het sociaal-emotionele gedeelte (bijvoorbeeld: Hoe ga je met elkaar en met jezelf om?).

Met name gesprekken over sociaal-emotionele zaken geven vaak hele verrassende en waardevolle inzichten, zowel voor de leerling zelf als voor mij als docent. De leerlingen zien het ook als een welkome afwisseling. Na zoveel van hetzelfde (oftewel, aandacht voor vakinhoudelijke zaken) zijn de leerlingen vaak (begrijpelijk) wel even klaar met de lesstof. De hersenen en het geheugen staan nog maar beperkt open voor het opslaan van nieuwe, vakgerelateerde informatie. Iets nieuws en afwijkends trekt dan met gemak hun aandacht.

Ik besloot om tijdens deze les een YouTube filmpje te laten zien over het feit dat iedereen zijn eigen zorgen heeft en vaak een gevecht levert met zichzelf of met de wereld waar een buitenstaander niets van af weet. Dealen met zo’n gevecht wil er nog weleens voor zorgen dat mensen zich anders gedragen dan ze zouden willen, met botsingen tussen mensen tot gevolg. Enig wederzijds begrip en een stukje inlevingsvermogen (in plaats van een ogenblikkelijk oordeel) in de ander kan een ieder in zo’n geval meer keuzes te geven in hoe te reageren op een manier die voor iedereen prettig is. Uiteraard is dit mijn interpretatie van het filmpje. Om te voorkomen dat mijn denkbeelden van invloed zouden zijn op het denken van mijn leerlingen, liet ik ze blanco het volgende filmpje kijken:



Na het zien van het filmpje en het bewust laten vallen van een stilte om te zien wat het beeld teweegbracht, besloot ik met mijn leerlingen in gesprek te gaan. Er werd wat onwennig rondgekeken in afwachting van wat er nu zou gebeuren. Ik vroeg ze wat zij zoal gezien hadden in het filmpje. Daarop ontstond een interessant gesprek met grofweg twee heel verschillende interpretaties.

Het nagesprek
De ene interpretatie werd mooi verwoord door een jongen op de achterste rij die ironisch genoeg in zijn gedrag vaak het tegenovergestelde laat zien van wat hij zei: 'We hebben allemaal onze eigen shit en als we daar meer bij stil staan, kunnen we ook meer begrip opbrengen voor wat een ander doet en minder snel boos worden en oordelen over gedrag van de ander. Op die manier wordt het een stuk leuker met elkaar.'

Ik keek hem met een glimlach aan en alsof hij kon horen wat ik dacht, voegde hij er nog snel aan toe: 'Ja, ik weet wel dat ik dat zelf niet altijd doe hoor meneer, maar het zou wel beter zijn.'
Ik voelde me op dat moment een trotse docent en stak mijn duim naar hem op. 'Dank je voor je mooie bijdrage Martijn.'

De andere interpretatie kwam al snel daarna van Lotte op de voorste rij: 'Meneer, ik vind het allemaal maar een beetje gedoe hoor. Iedereen heeft wel problemen in zijn leven en we moeten dus gewoon niet zo zeuren als het even lastig wordt. ‘Suck it up’ en gewoon doorgaan. Medelijden hebben met elkaar of met jezelf en een potje gaan zitten janken heeft helemaal geen zin. En daarnaast, moet ik het nu opeens pikken van iemand anders als diegene stom tegen mij doet omdat hij toevallig zelf problemen heeft?'

Enkele leerlingen knikten instemmend, maar het grootste gedeelte ven de klas was een beetje uit het veld geslagen van de felheid van Lotte’s betoog. Ik schrok er zelf nogal van hoe hard Lotte voor zichzelf en voor anderen was, op basis van haar eigen woorden. Tegelijkertijd besefte ik ook dat een deel van mij herkenning vond in wat ze zei.

Uiteindelijk bedankte ik ook Lotte voor haar bijdrage en vroeg ik haar het volgende: 'Mag ik je een voorbeeld van iets uit mijn eigen leven geven Lotte?' Ze knikte bevestigend.

Ik besloot om het persoonlijk te maken. Voordat ik begon haalde ik nog even een keer diep adem en zei vervolgens: 'Mijn opa is ongeneeslijk ziek. Hij heeft kanker en hij gaat binnenkort dood. Ik weet niet wanneer, maar elke dag en op elk moment kan ik gebeld worden om te horen dat hij overleden is.'
Op dat moment schoten de tranen nogal onverwacht in mijn ogen en ik moest even slikken voordat ik verder kon gaan. 'Zoals jullie zien word ik er nogal emotioneel van en raakt het me diep.'

In de klas kon je op dat moment een speld horen vallen. Mijn emoties waren ook voor mijn leerlingen nogal onverwacht. Ik ging verder: 'Deze zorgen draag ik bij me tijdens elke les en dus ook op de momenten dat ik voor jullie neus sta. Soms voel ik verdriet, soms boosheid en soms allebei. Dat zorgt ervoor dat ik af en toe anders reageer op wat er gebeurt in de klas, anders dan dat ik zou willen. Ik word bijvoorbeeld soms boos op iemand of ik reageer geïrriteerd, terwijl die reactie misschien helemaal niet op z’n plaats is.'

Inmiddels kwamen de woorden weer wat makkelijker en was ik mijn eigen emotie wat beter de baas.

'Nu jullie weten wat ik bij me draag, kunnen jullie me mijn fouten misschien wat makkelijker vergeven en omgekeerd geldt natuurlijk hetzelfde. Ik besef me maar al te goed dat eenieder het zelf ook niet altijd makkelijk heeft en dat je daarom soms gedrag laat zien dat niet bijdraagt aan een gezellige klas. Ik probeer daar dan zo min mogelijk over te oordelen en in plaats daarvan met je in gesprek te gaan om te kijken hoe we het samen anders kunnen doen.'

Na een lange adempauze eindigde ik mijn verhaal als volgt: 'Voor mij persoonlijk werkt het beter om mijn zorgen en emoties te erkennen en ze te accepteren in plaats van ze weg te drukken. En het besef dat we allemaal van alles bij ons dragen, helpt me om minder te oordelen, zowel over de ander als over mezelf.'

Lotte zei op dat moment even niets en ik besloot om verder nu niet terug te komen op haar woorden. In plaats daarvan deed ik mijn leerlingen (volledig impulsief en onvoorbereid) het volgende verzoek:
'Ik wil jullie vragen een brief te schrijven. Dat mag aan jezelf zijn en ook aan een ander. Het doel van de brief is jezelf of de ander een hart onder de riem te steken en je zo goed mogelijk in te leven. Zie het als een oefening in empathie. Deze brief kun je vervolgens aan jezelf of aan de ander geven tijdens de kerst of op een ander moment waarop jij dit geschikt acht.'

De klas knikte instemmend, al was het her en der wat onwennig.

Het (onverwachte) resultaat

Nadat de leerlingen hun brief af hadden, drukte ik ze op het hart om zorgvuldig met de brief om te gaan en deze in hun tas te stoppen. Vervolgens wenste ik mijn leerlingen een hele fijne kerstvakantie toe. Vlak voordat de bel het einde van ons lesuur zou aangeven, kwamen sommige leerlingen me een hand geven en me een fijne vakantie te wensen en in sommige gevallen ook sterkte met mijn opa. Op het allerlaatste moment gebeurde er iets wat ik niet verwachtte.

Wouter liep op me af en zei: 'Alstublieft meneer, ik heb een brief voor u geschreven. Fijne kerstvakantie.'

Ik was op dat moment eigenlijk een beetje met stomheid geslagen en wist eigenlijk alleen maar een kort ‘dankjewel Wouter’ uit mijn mond te krijgen. Omdat de volgende klas vervolgens al weer voor mijn neus stond, legde ik zijn brief in mijn bureaula, en besteedde er op dat moment nog even geen aandacht aan.
Later die dag las ik het onderstaande briefje, gevolgd door een moment van diepe ontroering.

Dit had ik niet zien aankomen.

Lees hier wat hij schreef: De brief van Wouter

Na het voelen van ontroering en dankbaarheid bemerkte ik ook een nogal onbehaaglijk gevoel. Het beeld van de laatste rapportvergadering kwam direct naar boven. We spraken vooral over zijn slechte cijfers, het stempel dat deze jongen van ons kreeg toebedeeld. Er werd volledig voorbij gegaan aan de jongen zelf en al het moois wat er schuilgaat achter zijn papieren werkelijkheid.

Het was al met al een compleet onverwachte wake-up call waardoor ik me weer eens afvroeg hoe empathisch ik nu eigenlijk zelf ben, welke bijdrage ik lever door mee te doen aan het cijferfetisjisme en welke kansen ik daardoor mogelijk mis om mijn leerlingen verder te helpen dan waar ze nu zijn.

Zijn brief en ook het daaraan voorafgaande klassengesprek deden mij opnieuw beseffen hoe belangrijk het is om met elkaar te praten over wat er in elkaar omgaat, zodat we meer begrip en minder oordeel klaar hebben voor de ander. Docenten voorop.

 

Lees verder.

Christiaan van Os is docent en onderwijsvernieuwer. Hij helpt VO docenten een krachtige en flexibele stijl van lesgeven te ontwikkelen zodat ze met meer ontspanning, leukere en effectievere lessen creëren.