Verslag Onderwijsavond Jan Terwel: Het belang van de pedagogische ontmoeting

6 april 2020

‘Als je terugkijkt op je loopbaan, heb je dan weleens het gevoel gehad dat je een ervaring had waarbij het kwartje viel, de knop omgedraaid werd?’ Het is de openingsvraag van emeritus hoogleraar Onderwijspedagogiek Jan Terwel op de Onderwijsavond van 4 maart j.l. Een derde van de zaal steekt ongeveer z’n handen omhoog. ‘In de achterhoek zegt men dan: toen vielen mij de klompen uit.’ Dit verslag is van de hand van NIVOZ-redacteur Annonay Andersson.

Het is de kern van Terwels lezing van vanavond: het belang van de pedagogische ontmoeting. De andere vraag die hem gevraagd werd te beantwoorden, is: Waartoe word je leraar?

Terwels input voor de avond komt vooral voort uit het longitudinale onderzoek naar schoolloopbanen en levensverhalen dat hij samen met onder meer Rosa Rodrigues en Daniëlle van de Koot-Dees uitvoerde (ook in de zaal aanwezig). Negentien jaar werden tien jongeren gevolgd, van 10 tot 29-jarige leeftijd.

Verkenning van de ontmoeting
Vanuit vluchtelingenwerk begeleidde Terwel jarenlang de jongen ‘Qadir’. 'Qadir haalde uiteindelijk twee graden (diploma's) en had de ambitie in het onderwijs te gaan werken. De reden dat dat niet lukte, had waarschijnlijk te maken met zijn aanhoudende worsteling met de Nederlandse taal', vertelt de emeritus hoogleraar. Terwel en hij bouwden een band op, en Terwel fungeerde als een soort mentor voor Qadir. Qadir zei ook weleens dingen die Terwel deden verbazen. Zoals dat je van kamelenmelk drinken intelligent wordt. Of dat vrouwen waardeloos zijn als ze vijftig worden (omdat ze dan geen kinderen meer kunnen baren). Dingen die voor een deel te verklaren zijn vanuit zijn Somalische achtergrond.

‘Ayaan Hirsi Ali: die gaat dood. Salman Rushdie: die moet dood.’ Dat waren óók uitspraken van Qadir. ‘Toen viel ik van mijn stoel’, zegt Terwel erover, ‘want ik had hem al die jaren vooral zelfstandig willen leren denken en bij deze uitspraken beriep hij zich op de imam.’ In die tijd werkte Qadir als schoonmaker van kantoren. Zo ook bij het politiebureau. ‘Toen hij daar eens op de gang aan het werk was, kwam Ayaan Hirsi Ali binnen met een hele groep bodyguards. Qadir wilde haar groeten, maar Ayaan liep langs hem heen het vertrek in waar ze moest zijn. Hij maakte daaruit op dat Ayaan op hem neerkeek. Na een tijdje kwam ze weer uit het vertrek met de groep bodyguards. Toen stopte ze wel bij Qadir en maakte een praatje. ‘Jij komt toch ook uit Somalië?’ Het bleek dat ze van dezelfde stam afkomstig waren. Qadir sloeg na die ontmoeting als een blad aan de boom om: ‘mijn hart kreeg nieuw leven’, zei hij erover. Sindsdien hoorde Terwel hem alleen vol lof spreken over Ayaan.

Dát doet een ontmoeting dus met mensen. Vantevoren is er een beeld van mensen, maar de ontmoeting verandert dat, concludeert Terwel.

Onthulling
In Zutphen had Terwel als onderdeel van de ambachtsschool ook het vak tekenen. Tijdens één van die lessen maakte zijn leraar, meneer Van Aartsen, een aantal opmerkingen over zijn tekeningen. ‘Heb je er weleens aan gedacht dat je in de avond een opleiding kan volgen tot leraar?’ Die opmerking is Terwel nooit vergeten. ‘Dat hij aan míj dacht, dat ík daar naartoe kon. Hij maakte mij ergens op attent. Gert Biesta zou zeggen: “hij onthulde iets over mij wat ik zelf nog niet wist.” Hij stelde mij in staat een ontdekking over mijzelf te doen, waardoor mijn pad iets heel anders kon worden.’

Een vergelijkbaar verhaal is dat van Ali B en zijn juf Mirjam. Niet eens zijn vaste juf, maar een invaller “ontdekte” het grote muzikale talent van de rapper. Ali B vertelde dat ooit op geestige wijze in deze uitzending, dat Terwel liet zien op de avond.

Waartoe word je leraar?
Als je vraagt aan leraren waartoe ze leraar zijn geworden, komen er heel veel persoonlijke antwoorden, is de ervaring van de oud-hoogleraar. ‘Ook op internet vond ik een serie filmpjes waarin leraren dat vertellen. Omdat ze graag uitleggen, kennis overdragen, graag betrokken zijn bij de ontwikkeling. Maar zo is er ook een leraar die zegt: rekenen en taal vind ik wel belangrijk, maar het belangrijkste vind ik god leren kennen.’ Terwel vond het best een lastige vraag, het waartoe van leraren, omdat het normatief over kan komen. Zelf laat hij zich graag inspireren door De Duitse Benedictijnerpater Anselm Grün, met zijn boek A la source de la force intérieure of door Begegnung und Bildung van Romano Guardini en Otto F. Bollnow, over het belang van de vorming.

Functies van onderwijs
Het onderwijs heeft volgens de oud-hoogleraar vier functies:

1. Kwalificatiefunctie: het aanleren van belangrijke vaardigheden.
2. Socialiseringsfunctie: kort gezegd het aanleren van hoe je een goede burger wordt.
3. Selectie- en allocatiefunctie: de school als een sorteermachine, in het voortgezet onderwijs en vervolgens in de samenleving.
4. Custodiale functie: de bewaarfunctie, letterlijk dat leerlingen ergens samenkomen in plaats van dat ze aangewezen zijn op de straat of thuis zijn.

Een leraar kan eigen accenten leggen binnen dit geheel van de functies. ‘De meesten vinden de selectiefunctie niet zo fijn, toch hoort die er wel altijd bij.’

De prijs van onwetendheid
Zelfstandig, reflectief leren denken is voor Terwel een hele belangrijke doelstelling van het onderwijs. Dat illustreerde hij al in het persoonlijke verhaal over Quadir, maar er zijn meer voorbeelden te geven.

Kennen wij de Followers of Christ, een kleine groep gelovigen in de Verenigde Staten of de Survivalists, een mormoonse groep die ervan uitgaat dat de wereld vergaat, en wanneer dat gebeurt zij de kleine uitverkoren groep zijn die de hemel zal bereiken of zal overleven? Wat deze sekten gemeenschappelijk hebben is dat ze leraren wantrouwen, een afkeer hebben een van kennis en wetenschap en heel afkerig staan tegenover de moderne geneeskunde, vertelt Terwel. In sommige van deze geloofsgemeenschappen komen de ouderlingen bijeen om voor je te bidden als je ziek wordt en blijft medicatie achterwege: ‘Doordat men zo sterk in een groep is verwikkeld en de informatie van de buitenwereld wordt geweerd, gebeurt het soms dat kinderen sterven aan betrekkelijk eenvoudige kwalen zoals maag- of darmklachten,’ vertelt Terwel. Dat laat zien hoe erg het is als je onwetend blijft.

Tara Westover, geboren in een groep Survivalists, brak met haar familie en ging uiteindelijk studeren en promoveerde aan de Cambridge Universiteit schreef haar verhaal op over het belang van onderwijs in het boek bejubelde boek Educated/Leerschool.

Leren denken als ideaal
‘Misschien vinden jullie mij een idealist, maar ik geloof toch heilig in het leren denken op school’. Redenen die de oud-hoogleraar voor het belang van zelfstandig leren denken noemt, zijn:

1. Het kiezen en volgen van een eigen weg
2. Het plezier van leren, kennis en inzicht
3. Een gezond, productief en gelukkig leven
4. Het begrijpen van jezelf, de ander en de wereld
5. Het deelnemen aan een democratische samenleving
6. De herkenning van dwaallichten, complotdenkers en de ontmaskering van charlatans.

‘Ik denk niet dat denken en kennis een middel is voor alle kwalen, maar Spinoza heeft gezegd dat de ontwikkeling van de rede het grootste geluk is dat je kunt bereiken. Een belangrijk punt van het waartoe van de leraar’, concludeert Terwel. ‘Ik hoop dat straks Luc het hier een beetje mee eens is…’.

Resource theorie / theorie van de hulpbronnen
Uit zijn longitudinale onderzoek ontwaarde Terwel en de andere onderzoekers een theorie, die eerder is geformuleerd als de ‘resource theorie’ ofwel de theorie van de hulpbronnen. Het centrale punt is dat ieder mens bepaalde hulpbronnen nodig heeft in zijn leven die grofweg in drie soorten uiteenvallen:

1. Basale hulpbronnen: schone lucht, schoon water, een huis om in te wonen.
2. Sociale hulpbronnen: het gezin, de vriendengroep, de school en alle kringen om een kind heen.
3. Persoonlijke hulpbronnen: de bronnen die een persoon als het ware zelf in zich draagt. Voelen, zien, ruiken, geluiden maken vormen de basis als een kind net geboren is en later als een kind opgroeit ontwikkelen zich daarop onder meer kennis, houding, vaardigheden en intelligentie. 

‘Nu zal het wat scherper worden, wat minder zoetsappig’, belooft Terwel het publiek als hij klaar is met de uitleg over de hulpbronnen. Het onderwijs en school is namelijk ook een sorteermachine: ‘Zo zijn wij, leraren, bezig een systeem te ondersteunen waarbij de sorteringsfunctie wordt vervuld.’

Kansen hamsteren
Een uitloper van de resourcetheorie die dat mede kan verklaren is wat (onderwijs)socioloog Charles Tilly ‘opportunity hoarding’ noemt, letterlijk het hamsteren van kansen. Je zou ook kunnen zeggen: het hamsteren van bronnen. De ongelijkheid in het onderwijs wordt voor een deel aangejaagd door het hamsteren van kansen voor hun kinderen. ‘Dat doen ze op allerlei manieren’, vertelt Terwel, ‘de bakfietsouders die voorbij de school uit hun buurt fietsen en hun kinderen naar een witte school brengen. Dat is allemaal legaal, en je hoort er mij geen kwaad woord over spreken, maar het heeft wel gevolgen.’ Theatermaakster/schrijfster Marjolijn van Heemstra heeft openhartig geschreven over dat gebeuren: nu zij een school moet kiezen voor haar kind, neemt zij toch niet het risico haar kind naar een school te sturen waar de kinderen minder welbespraakt zijn.

Er is natuurlijk veel wat bijdraagt aan de kloof tussen laag- en hoogopgeleide mensen. Terwel noemt schaduwonderwijs, privéonderwijs, kostscholen, maar ook de huizenprijzen en de stedenbouw die bijdragen aan dit probleem. Het begrip hamsteren zoals de Albert Heijn dat gebruikt of zoals nu gebeurt met wc-rollen en paracetamol, is in die zin heel actueel. ‘Amerikanen ziedend om frauderende eliteouders’ kopten verschillende kranten begin 2019. In de Verenigde Staten betaalden ouders miljoenen in de vorm van een donatie aan een sportprogramma om hun kind op elite-universiteiten zoals Harvard te krijgen. Het is moreel niet in orde, maar Terwel heeft ook vrienden die een andere kant van de zaak belichten en zeggen ‘Waarom doe je daar zo moeilijk over? Met dat geld kunnen andere studenten die het meer verdienen dan wel naar die school toe’. Daar zit ook wat in, probeert Terwel maar te zeggen.

Ontmoetingen in de verhalen
Het longitudinale onderzoek van Terwel en collega’s is heel bijzonder, uniek zelfs, doordat ze kinderen hebben gevolgd van hun 10^e tot hun 28^e verjaardag en doordat er geen uitvallers zijn in het onderzoek. De onderzoekers hebben zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek verricht, met een focus op kwalitatief onderzoek. De centrale vraag in het onderzoek was, populair geformuleerd: Wat is het geheim van een succesvolle loopbaan?

Eén van de jongvolwassenen uit het onderzoek die een succesvolle loopbaan heeft is ‘Marjolein’ (alle deelnemers hebben pseudooniemen gekregen). Marjolein kreeg nét geen geen vmbo-tl advies van haar leraar, maar door argumenten van haar ouders werd dat toch bijgesteld naar vmbo-tl. Marjolein ging naar een kleine middelbare school en kwam in een gemengde brugklas. Na een tijdje is ze aangehaakt bij een paar leerlingen die havo wilden doen en maakte vervolgens de havo af. Op die schooltijd kijkt ze met heel veel plezier terug, ze ‘zag er het licht’ vertelt de emeritus hoogleraar. Na de havo deed ze pabo en vervolgens ging ze reizen, de hele wereld rond. Al vroeg kwam ze te werken op een fijne school en via een voorrangsplek kon ze ook snel een woning betrekken. Later kocht ze een huis en is ze getrouwd. Alle goede factoren kwamen bij haar bij elkaar.

Sense of coherence
Bij de laatste follow-up schreef ze aan Terwel: ‘ik voel me een rijk mens’. ‘Als je haar loopbaan ziet, dan zit daar een soort eenheid in’, concludeert Terwel. ‘Al heel vroeg zei ze in de interviews: “ik wil later met kinderen werken”. Op een gegeven moment heeft ze een snuffelstage gedaan en toen wist ze dat ze lerares wilde worden. Wat ook hielp: ze had in de familie een rolmodel, haar ouders waren hardwerkende, betrokken mensen die haar alle steun hebben gegeven.’

Terwel kwam werk tegen van de Amerikaanse socioloog Aaron Antonovsky wat hier goed bij aansloot. Antonovsky volgde overlevers van de Holocaust en vroeg hen wat het geheim was van hen die erna een goed, productief leven konden leiden. Hij concludeerde dat de hulpbronnen zoals eerder genoemd daar een belangrijke rol in speelden, maar ook wat hij ‘sense of coherence’ noemt: een gevoel van coherentie, een lijn die er in je leven zit, dat dingen ergens toe leiden. 'Dat schijnt erg belangrijk te zijn, omdat het je het gevoel geeft te weten hoe je ermee om moet gaan. Het zou heel mooi zijn als we leerlingen zo’n sense of coherence mee zouden kunnen geven', concludeert Terwel.

Pedagogische ontmoeting
De andere kant zagen Terwel en zijn collega’s ook in de loopbanen van hun respondenten. Zo is er ‘Mohammed’, die te horen kreeg van een leraar op zijn middelbare school: ‘Jij bent een nietsnut, jij kunt beter weggaan van hier’. Hij probeerde zich te revancheren via het avondonderwijs en trof daar een geweldige leraar, die bij hem een talent voor wiskunde onthulde. Terwel had heel graag willen vertellen dat het hem daarna voor de wind ging, maar dat is niet wat er gebeurde, hij kreeg allerlei psychiatrische klachten. Na een worsteling met angsten, depressies en psychoses, is Mohammed nu aan de beterende hand.

Terwel concludeert uit de voorbeelden in zijn onderzoek dat ontmoetingen een grote rol speelden in verschillende fases. In het geval van Marjolein had een leraar haar belachelijk gemaakt bij het vak Engels, haar mentor heeft daarover goed met haar gesproken en zij zei later dat hij haar ‘bevrijd’ had van het trauma dat ze bij Engels had opgelopen, waardoor ze kon ‘vliegen’.

Een (pedagogische) ontmoeting kan dus wonderen doen. 'Het moet leraren heel goed doen om leerlingen tot inzichten te laten komen en stappen te laten zetten in de realiteit en op zoek te gaan naar de interne bron van waaruit je bergen kunt verzetten: ‘A la source de la force intérieure’, zoals Anselm Grün dat verwoordde.'