Spel, speelruimte en broodnodige moed: Luc Stevens over de Onderwijsavond met Rob Martens en Marco Mout

4 oktober 2018

Op de ochtend na een intense en bomvolle Onderwijsavond, met meerdere sprekers, overdenkt NIVOZ-initiator Luc Stevens wat hij gehoord en gezien heeft. Voor wie zijn traditionele slotbeschouwing gemist heeft, is hier Lucs terugblik op de opening van het jaarthema Spelen, leren, maken: ‘Ik stond gisteravond midden in de roerige praktijk van de orthopedagogiek’, zegt Luc, en: ‘Wij hebben Marco Mout leren kennen als een mens met grote moed. Ik moest steeds aan Janusz Korczak denken.’

Onderaan dit artikel pagina vind je een geluidsopname van de gehele Onderwijsavond van 3 oktober, Spel als leermachine - alsmede enkele sfeerfoto's
 

“Met Rob Martens, Annemie Ploeger en zeker ook Marco Mout, stond ik gisteravond midden in de pedagogiek, midden in de roerige praktijk van de orthopedagogiek – een vakgebied dat jarenlang mijn leerstoelopdracht was. In vroeger tijden waren spel en de ontwikkeling van spel bij kinderen een integraal onderdeel van de pedagogische wetenschap. Lang is dat ondergesneeuwd geweest en zelfs vrijwel verdwenen. Het is mooi om te zien hoe spel nu weer een thema wordt in het pedagogische gesprek. Er is voldoende theorie voor een goede discussie, goed onderzoek en goede praktijk rondom spel.

Leven: afhankelijker van samenwerking dan van competitie

Wetenschappelijk directeur van het NIVOZ, Rob Martens, toonde fraai hoe het leven en de evolutie van leven niet zozeer tot stand komen door wedstrijd, competitie of – erger – oorlog. Maar door symbiose, door samenwerking. Dat is wat de bioloog-filosofen Varela en Maturana me eerder al leerden, en wat ook gedegen is uitgewerkt door Matthieu Ricard, de microbioloog die boeddhist werd, in zijn zoektocht naar de wortels van altruïsme. Het is bijna metaforisch hoe een mannelijke en vrouwelijke geslachtscel zich beiden opofferen om één te worden, één start van nieuw leven. 

Dat besef – dat samenwerking het leven verder gebracht heeft dan competitie – is een belangrijk element in ons gesprek over onderwijs, dat zo ingesteld is op normatieve vergelijking. Competitie moet er zijn, zo lieten ook Rob Martens en Annemie Ploeger zien. Maar dan: als spel. Spel, als wezenlijk voor de groeiende vertrouwdheid van het jonge kind met zijn omgeving. Spel als gelegenheid om zichzelf, de ander en de wereld te leren kennen. Spel dat vrijwillig en in veiligheid gespeeld wordt. Dat doet groeien.

Voor onze huidige school, waarvan je het systeem niet van vandaag op morgen kunt veranderen, zou je als leraar in je klas kunnen werken met ‘vrijwillige onvrijwilligheid’: het curriculum is gegeven, maar binnen die krijtlijnen en spelregels kunnen we zo veel ruimte als mogelijk scheppen voor onszelf en onze kinderen. Dan kom je, met je kinderen, bij een mate van vrije ruimte – de vrije ruimte die zo nodig is om jezelf en de ander te ontmoeten, de vrije ruimte waarin het kind zichzelf ontmoet.

Persoonsvorming, subjectificatie – uit de drie doeldomeinen van Gert Biesta – is een proces dat dan tot zijn recht en tot ontplooiing kan komen: wanneer jij als leraar en het kind in jouw groep zichzelf en elkaar kunnen ontmoeten. En met elkaar aan het werk kunnen. 

Het begrip ‘dialoog’ is op deze eerste Onderwijsavond nog niet echt naar voren gekomen. Onderwijs is een relationele bezigheid. Als je het relationele in pedagogische zin opvat, kun je niet anders dan onderwijs als een dialogisch proces zien: je kunt het leer- en wordingsproces van een kind immers niet voorspellen. Je bent afhankelijk van wat het laat zien, laat horen. Je bent aangewezen op de dialoog, waarin je wacht op die ander, op dat kind. Daar komen pedagogiek en didactiek bij elkaar. Precies daar zie je hoe onder goede didactiek altijd het pedagogische ingebed zit. In een goed leergesprek tussen leraar en leerling toont zich dat: dan kom je samen tot een ander zicht, een andere blik op die moeilijke rekensom of een ander vraagstuk. Het is dat goede leergesprek dat je wilt trainen in de lerarenopleiding.

Thuiszitter met een groot talent

Met Marco Mout, tenslotte, voelde ik me midden in de orthopedagogiek staan. Ik was niet de enige toehoorder die diep onder de indruk was: zijn verhaal maakt het zo evident wat wij te doen hebben met onze kinderen. Het is zo’n grote evidentie, dat je er stil van valt op je stoel: niet alleen het verhaal van de thuiszitter met het talent voor abstracte schilderkunst, maar ook andere anekdotes lieten zien dat kinderen die uitvallen zich normaal ontwikkelende kinderen zijn, van wie de afwijking tot het statistische gemiddelde toevallig behoorlijk groot is. Maar ook zij streven naar een gewone ontwikkeling. Ook zij willen zich competent voelen en willen gezien worden. 

Beschrijvingen als autisme en adhd: we hebben het allemaal zelf tot een medisch-diagnostisch zorgsysteem gebouwd. Op een gegeven moment heeft het wel zijn functie – dat weet ik al te goed uit alle kind- en oudergesprekken die ik gevoerd heb: een diagnose kan opluchten, maar het is heel tijdelijk. Je móet daarna gewoon weer door. Al is het misschien op een andere manier. Dat ‘gewoon doorgaan’ is wat Marco Mout biedt. En dat doen hij en zijn team buitengewoon goed: in hun pedagogisch proces met de kinderen, vervalt de diagnose. Niet omdat er geen ‘afwijking van het gemiddelde’ meer is, maar omdat er een werkelijke ontmoeting met een ander, jong mens is. 

Ik moest steeds weer aan Janusz Korczak denken: Mout is een mens met zó’n eigengereid, oorspronkelijk levensverhaal. Ook Korczak daagde, door zijn levenshouding en zijn overtuigingen, overheden en het bestaande systeem uit. Wij hebben Marco Mout leren kennen als een mens met grote moed. Ik zeg het vaker in ontmoetingen met leraren: ‘Onderwijs is niet voor bange mensen’. Dat hebben we gisteravond kunnen meemaken. 

Luc Stevens
i.s.m. Geert Bors

Luc Stevens, emeritus hoogleraar orthopedagogiek aan de Universiteit Utrecht, richtte in 2003 het NIVOZ op. Afgelopen jaar droeg hij het stokje over aan Rob Martens, die op de eerste Onderwijsavond zijn 'maiden speech' hield. Geert Bors is redacteur bij het NIVOZ.

Geluidsopname van Onderwijsavond Spel als leermachine

 

Tweets