Pedagogisch denkgereedschap #2: Een lege stoel in de klas vertelt een verhaal

17 september 2025

In een blogreeks reiken leden van de expertisekring ‘Werk maken van onderwijspedagogiek’ van de Hogeschool Rotterdam ‘denkgereedschap’ aan bij alledaagse dilemma’s uit het onderwijs. In deze (tweede) aflevering worden Rajae el Himer en Hester van Roode geconfronteerd met lege stoelen en de afwezigheid van flink wat studenten. Welk verhaal zit hier aan vast? 'Aanwezigheidsplicht kan studenten in het lokaal brengen, maar het beantwoordt niet de vraag die de lege stoel stelt: wat voor betekenisvolle leeromgeving willen we eigenlijk creëren?' 

De les is zorgvuldig voorbereid. Er ligt een werkvorm klaar rond ontwerpdenken, en een gastspreker uit het werkveld komt langs. Maar als het 9.00 uur is, blijken er acht studenten aanwezig. Zestien stoelen blijven leeg. Na afloop zegt een van de aanwezige studenten: ‘Het onderwerp was interessant, maar met zo weinig mensen kwam het niet echt op gang.’ De lege stoelen vertellen een verhaal.

Afwezigheid als pedagogisch vraagstuk

De vraag is: hoe kunnen wij het verhaal van de lege stoel pedagogisch verstaan? In het hbo wordt afwezigheid regelmatig benaderd als een persoonlijke keuze: wie er niet is, had blijkbaar andere prioriteiten. Maar wat zegt een lege stoel eigenlijk? Is het een teken van onwil of desinteresse? Of vertelt het ons ook iets over hoe studenten zich verbinden met het onderwijs, met elkaar, met de inhoud?

Misschien moeten we afwezigheid - of beter: aanwezigheid - benaderen als een pedagogisch vraagstuk, misschien zelfs als een culturele vraag. Wat betekent het eigenlijk om echt aanwezig te zijn? Aanwezigheid gaat verder dan simpelweg fysiek in de ruimte zijn. Het is iets relationeels - een manier van betrokken zijn bij elkaar, bij het leren, bij de gemeenschap.

Aanwezigheid gaat verder dan simpelweg fysiek in de ruimte zijn. Het is iets relationeels - een manier van betrokken zijn bij elkaar, bij het leren, bij de gemeenschap.

Afwezigheid weerspiegelt soms iets dat onder de oppervlakte speelt: twijfels, stress, een gebrek aan richting of het gevoel niet gezien te worden. In die zin is afwezigheid niet het probleem zelf, maar een signaal van iets dat eerder is losgeraakt. Wie afwezig is, mist niet alleen de lesstof, maar ook het proces. Onderwijs is namelijk niet alleen een plek waar kennis wordt gedeeld, maar ook een oefenruimte waarin studenten zich leren te verhouden tot anderen en tot zichzelf. En wie structureel afwezig is, raakt de ander - de medestudent, de docent en de groep - steeds meer als gemeenschap kwijt. Juist daarom vraagt dit thema om aandacht en zorg. Want werkelijk aanwezig zijn betekent: je verbinden, verantwoordelijkheid nemen en samen bouwen aan een leeromgeving waarin iedereen telt.

De illusie dat je los van anderen kunt bestaan

Misschien raken de zestien lege stoelen aan iets groters. Psychiater Esther van Fenema wijst op het verdwijnen van vanzelfsprekende verbanden in onze samenleving, structuren die ooit richting gaven aan betrokkenheid. In een tijd waarin het individu centraal staat, is het idee dat jouw aanwezigheid ertoe doet — voor jezelf én voor de ander — minder vanzelfsprekend geworden. Juist daarom kan het onderwijs een oefenruimte zijn voor iets dat we dreigen te verliezen: verbondenheid.

Paul Verhaeghe zegt hierover dat het neoliberale mensbeeld — waarin van iedereen wordt verwacht dat die zijn eigen succes vormgeeft — kan bijdragen aan een voortdurende prestatiedruk. Studenten worden dan niet alleen als lerenden beschouwd, maar lijken ook te moeten voldoen aan normen zoals efficiëntie, doelgerichtheid en zelfredzaamheid. Op die manier lijkt het onderwijs steeds meer ingericht te worden als een individuele investering, waarbij studenten vooral als eigenaar van hun leerproces worden gezien en verantwoordelijk worden gehouden voor hun eigen prestaties. De ruimte voor twijfel, ontmoeting en onderlinge afhankelijkheid komt dan onder druk te staan. En precies daar schuilt het risico op vervreemding: de illusie dat je los van anderen kunt bestaan.

Hartmut Rosa spreekt in dit verband over het ontbreken van verbinding en doet een appèl op resonantie: het moment waarop iets binnenkomt, je raakt, betekenis krijgt. Onderwijs kan zo’n plek zijn, als we het inrichten als een ruimte waar ontmoeting mogelijk is en waar je tot antwoorden komt. Waar aanwezigheid niet alleen telt in aantallen, maar in betrokkenheid. Misschien begint het daar. Bij het besef dat een lege stoel niet alleen een gemis is, maar ook een uitnodiging.

Misschien begint het daar. Bij het besef dat een lege stoel niet alleen een gemis is, maar ook een uitnodiging.

Wat vraagt dit van docenten?

Dit vraagt om vertaling in de praktijk. In de manier waarop we aanwezig zijn als docent, hoe we onderwijs vormgeven en hoe we studenten uitnodigen om deel te nemen. Op de Hogeschool Rotterdam zetten we in op community learning en co-creatie en is aanwezigheid essentieel. Aanwezigheid is een bewuste, relationele handeling. Door zichtbaar en betrokken te zijn, nodig ik jou uit om deel te nemen. Aanwezigheid betekent 'bereid zijn om deel te nemen aan een gedeeld proces, waarin betekenis ontstaat in de ontmoeting. Niet enkel in de overdracht van kennis.'

In co-creatie doen studenten niet alleen mee aan wat al vastligt. Ze zijn mede-eigenaar van het leerproces. Ze geven mee vorm aan de inhoud, de toon en de manier waarop er geleerd wordt. Dit vraagt om echte verbondenheid, niet alleen cognitief of taakgericht, maar ook existentieel omdat betrokkenheid zonder daadwerkelijke aanwezigheid onmogelijk is.

Dat maakt het ideaal van sense of belonging onmisbaar in onze praktijk. Belonging is niet het gevolg van aanwezigheidsplicht, maar van ervaren verbondenheid: het gevoel dat je er mag zijn, dat je wordt gemist als je er niet bent en dat jouw bijdrage ertoe doet. Studenten voelen zich niet één keer welkom en voor altijd verbonden. Belonging is relationeel werk: iets wat steeds opnieuw opgebouwd, onderhouden én bevraagd moet worden. Waar een sense of belonging groeit, wordt plicht minder nodig.

Belonging is relationeel werk: iets wat steeds opnieuw opgebouwd, onderhouden én bevraagd moet worden. Waar een sense of belonging groeit, wordt plicht minder nodig.

Geïnspireerd door deze pedagogische idealen kunnen docenten zichzelf drie pedagogische vragen stellen:

• Aandacht: Wat heeft deze groep nodig om zich te laten zien en volledig aanwezig te zijn?
• Aanwezigheid: Hoe ben ik zelf aanwezig als co-creator van de leeromgeving?
• Betrokkenheid: Hoe nodig ik studenten uit tot mede-eigenaarschap?

Tot slot: van plicht naar betekenis

De visie van de Hogeschool Rotterdam benadrukt dat onderwijs niet alleen een voorbereiding op de beroepspraktijk is, maar ook een plek van persoonlijke én maatschappelijke vorming. Daarin is verbondenheid geen bijzaak, maar kern: zowel leerdoel als voorwaarde. Aanwezigheidsplicht kan studenten in het lokaal brengen, maar het beantwoordt niet de vraag die de lege stoel stelt: wat voor betekenisvolle leeromgeving willen we eigenlijk creëren? Een omgeving waarin studenten zich uitgenodigd voelen om deel te nemen. Een lege stoel is een uitnodiging om opnieuw te kijken naar de condities waaronder betekenisvol onderwijs kan ontstaan — onderwijs dat raakt, dat verbindt, dat ruimte biedt voor ontmoeting en groei. Want pas als studenten ervaren dat hun aanwezigheid verschil maakt — voor henzelf én voor de ander — wordt aanwezig zijn geen verplichting, maar een vanzelfsprekendheid.

Illustratie: Tania Meysembourg