Pedagogiek is hechten aan de wereld

23 maart 2022

Martin Schravesande begint zes jaar geleden te werken met thuiszitters. Hij schrijft een boek over zijn ervaringen met zijn leerlingen ‘De thuiszittersklas’ en zet daarmee deze leerlingen op de  agenda. Tijdens zijn werk leert hij de term ‘reactieve hechtingsstoornis’. Hij  verdiept zich in het begrip hechting en stelt vragen. Geen psychologische, geen psychiatrische, maar pedagogische vragen. Martin beschrijft in dit artikel over thuiszitters wat niet gehecht zijn betekent voor een aantal van zijn leerlingen: ‘Wie heeft belangstelling om met mij mee te zoeken?’

Ik vind hechting een mooi woord. Mooier dan verbinding, dat me wat te ruim en onbestemd is. Toen ik zes jaar geleden met thuiszitters begon te werken, leerde ik de term reactieve hechtingsstoornis kennen. Psychologen wisten me te vertellen wat het betekent om ‘onveilig gehecht’ te zijn. Ze wisten me ook te vertellen dat een verstoorde hechting aan ouders in de eerste twee levensjaren voor onherstelbare schade kon zorgen. Ik vind onherstelbaar geen mooi woord. Niet omdat ik niet geloof dat schade soms onherstelbaar is. Nee, gewoon omdat het me boos maakt. Pure onwil om te accepteren dat sommige kinderen zo vroeg in hun leven zo ernstig worden verstoord in hun ontwikkeling dat er geen volledig herstel mogelijk is.

Deze boosheid versterkte mijn interesse in het begrip hechting. Dat begrip wordt met name gebruikt voor hechting aan familieleden (met name ouders) in de eerste levensjaren zoals beschreven door de Britse psychiater Bowlby. In mijn thuiszittersklas droeg ik echter niet de bril van psychiater maar van pedagoog. De pedagoog stelde de vraag: zijn familieleden het enige waar een kind zich aan moet hechten om prettig te kunnen functioneren in onze wereld? Vanuit die optiek zag ik meer en meer terreinen waarop de in het voortgezet onderwijs vastgelopen pubers met wie ik werkte onvoldoende aan de wereld gehecht waren.

Gelukkig zijn, ontplooiing, ontwikkeling? Voor Elma waren dat allemaal pakketjes die ze niet besteld had en die per kerende post teruggestuurd mochten worden

Ik zag Elma, met wie niet veel mis leek, maar die zich nooit aan het leven gehecht leek te hebben. Ze kon niets met de opgave te moeten bestaan, ze zag het niet als haar opgave en was dus ook niet bereid zich er voor in te spannen. Elk appel op de noodzaak zich te ontwikkelen strandde op een onbeantwoordbaar ‘waarom?’ Gelukkig zijn, ontplooiing, ontwikkeling? Voor Elma waren dat allemaal pakketjes die ze niet besteld had en die per kerende post teruggestuurd mochten worden. Ze was daar zo duidelijk over dat ze op haar 14^e een half jaar was opgesloten in een instelling, uit angst dat ze de opgave te moeten bestaan definitief terug zou geven. Ze was daar niet vrolijker of gehechter uit teruggekeerd.

Achter zijn PC trof ik Finn, die zich niet leek thuis te voelen in de fysieke werkelijkheid, met al zijn enge texturen, geuren, regen, wekkers, sociale relaties en onvoorspelbaarheden. Via het scherm van zijn computer kon hij die werkelijkheid aanschouwen zonder al te veel spanning. Maar liever nog trok hij zich, via datzelfde scherm, terug in een virtuele werkelijkheid waar je maar de helft van je zintuigen (zicht en gehoor) hoefde te gebruiken en waar altijd duidelijk was welke handeling met muis en toetsenbord tot welke beloningsprikkel leidde.

Bij de lunch zat ik tegenover Denisha, die naar elk voedsel dat niet op plastic leek staarde alsof het levensbedreigend zou zijn om dat toe te laten in je lichaam. Het was geen spel wat ze opvoerde. Het was precies zoals zij het ervoer. Haar lijf, en met name haar spijsvertering, leken zich niet gehecht te hebben aan de wereld van geuren, kleuren, smaken en texturen waarmee we ons voeden. En dus at ze nagenoeg niet. Het leek net of je door Denisha heen kon kijken, waarbij je je afvroeg of ze wel echt op deze aarde was, of dat alleen een schim van Denisha de baarmoeder had verlaten.

Hoe langer ik met hem werkte, hoe meer me opviel hoe weinig namen van klasgenoten hij onthield

Kornald leek me een enthousiaste, geïnteresseerde leerling. Hij wist alles over dino’s, over de dieren van het Amazonewoud, over Amerikaanse politiek, over de discriminatie van transgenders in Ecuador en over de toekomst van onze energievoorziening. Hoe langer ik met hem werkte, hoe meer me opviel hoe weinig namen van klasgenoten hij onthield, dat hij niet wist hoe de bomen om de school heetten, dat hij weinig interesse toonde in het contact met andere kinderen, en dat hij nooit buiten kwam als het niet strikt noodzakelijk was. Kornald was niet gehecht aan het hier en nu. Hij voelde zich er niet thuis. Kornald was altijd elders.

Met Ivana kreeg ik maar moeilijk contact. Voor haar waren leerkrachten geen mensen, maar veroordelende instanties, die je een 10 konden geven, waarmee haar zelfbeeld niet verslechterde, of lager dan een 10, waarmee dat wel gebeurde. Ze had zich nooit aan een school gehecht als een veilige warme ontwikkelomgeving waar je zowel beschut als uitgedaagd wordt. Ze begreep dat wij haar zo’n plek wilden bieden, maar voelen kon ze het niet.

Als Teun vertelde over de trekker van zijn buurman, zag ik een stralende jongen, die zich goed gehecht had aan de gemeenschap in het Achterhoeks gehucht waar hij woonde. Op school had hij zich echter altijd onveilig gevoeld. ‘Te veul buutnlaanders’. In de stad kwam hij liever niet. Alles wat er mis ging in zijn leven en dat van zijn ouders was de schuld van ‘Den Haag’. Teun interesseerde zich nogal voor wapens, want de grote strijd was op komst. Teun was nooit gehecht aan de Nederlandse samenleving, laat staan aan de democratie waarin hij straks een positieve betrokkenheid bij die samenleving zou moeten vormgeven.

Hoe langer ik keek, hoe meer problemen ik zag die je kon interpreteren als onvolkomen of verstoorde hechting. Zonder dat ik me dat destijds expliciet bewust was, ging ik werken vanuit de veronderstelling dat mijn leerlingen hulp nodig hadden om zich te hechten aan de wereld, hun lijf, hun land, hun leeftijdgenoten, hun voedsel en hun wil om te bestaan. Ik probeerde te werken aan sociale veiligheid. Want hechten is eng. Dat waar je niet aan gehecht bent, kun je immers ook niet verliezen. Maar ik probeerde ook te tonen wat het kan opleveren als je je hecht, door te laten zien welke kunst, muziek, relaties, poëzie, natuur, smaken en geuren mijzelf aan het leven doen hechten.

Door mijn werk met thuiszitters ging ik dus vermoeden dat een bredere opvatting van het begrip hechting zinvolle perspectieven biedt voor pedagogen, zowel in onderwijs als in jeugdhulpverlening. Perspectieven in de probleemanalyse, maar wellicht ook in het zoeken naar oplossingen. Met dat laatste ben ik nog maar nauwelijks begonnen. Wie heeft er belangstelling om met mij mee te zoeken? Ik zie jouw mail graag tegemoet naar [email protected]

Meer weten?
Martin schreef een boek over zijn thuiszittersklas, en Nivoz-medewerker Rikie van Blijswijk schreef er deze recensie over. Zijn oud-mentorleerling Ainslie maakte dit video-interview met Martin.