Over zelfregulatie: 'Ga niet af op de gesprekstechnieken die we in het onderwijs kennen, maar laat het kind aan het woord'

2 juli 2017

‘Wil je echt weten wat een kind nodig heeft, ga dan regelmatig met ze in gesprek. Je zult verrast zijn hoe goed kinderen, zelfs vanaf groep 2, hun sterktes en zwaktes kennen,’ schrijft Anja van Hirtum-Smits, werkzaam op De Fonkeling in Berghem. Ze schreef een artikel over zelfregulatie, over de praktijk op haar school en wat er van de leraar wordt gevraagd. 'Ga niet af op de gesprekstechnieken die we in het onderwijs kennen, maar laat het kind aan het woord' .

Kinderen begeleiden bij zelfregulatie vereist een specifieke begeleiding van leerkrachten. Het handelen van leerkrachten dient gericht te zijn op wat kinderen nodig hebben en hen daarin faciliteren. Een sterk hulpmiddel om dit te realiseren is regelmatig en intensief in gesprek gaan met kinderen. In deze gesprekken (kind/coach gesprek) kunnen kinderen zichzelf uitspreken waar ze bedreven in zijn en waar ze zichzelf kunnen verbeteren. Zodoende kunnen kinderen zichzelf blijvend ontwikkelen en vervolgens overgaan op zelfregulatie (Sol en Stokking, 2009).

Binnen basisschool de Fonkeling, locatie Tweede Stroming, is het van belang dat kinderen zelfstandig leerdoelen kunnen stellen. De kinderen werken met een persoonlijk werkplan (weektaak). Op het werkplan staan doelen vermeld. Deze doelen komen voort uit gemaakte toetsen of vanuit de kinderen. Vier keer per jaar (twee keer verplicht en twee facultatief) worden gesprekken gevoerd. Deze gesprekken vinden plaats na schooltijd en worden gevoerd met het kind, waar de ouders ook bij aanwezig zijn. Ook al vindt het gesprek plaats tussen de leerkracht en het kind, de leerkracht is primair degene die de gemaakte afspraken onthoudt en registreert. Naast dit soort gesprekken, wordt sinds het schooljaar 2012-2013 binnen de Tweede Stroming eveneens gewerkt met 'kind/coachgesprekken'.

‘Juf,’ zei een leerling tegen mij, ‘Kan ik ook nog meedoen aan het kind/coachgesprek’. Ik vind het nu belangrijk mijn doelen te bespreken met andere kinderen’. Deze leerling zit in groep 6.

Nieuwe vorm van onderwijs
In het schooljaar 2009/2010 is basisschool de Fonkeling, te Berghem gestart met een vernieuwend onderwijsconcept naast het huidige, meer traditionele, onderwijsconcept. Binnen de nieuwe vorm van onderwijs, is de rol van de leerkracht veranderd van instructeur en kennisoverdrager naar coach en begeleider, (Van Gennip & Vrieze in 2008). Binnen deze vorm van onderwijs wordt van kinderen verwacht zichzelf te kunnen sturen en zelfstandig doelen kunnen stellen. Zoals omschreven heeft de rol van de leerkracht een andere invulling gekregen waarbij het begeleiden van kinderen bij zelfregulatie noodzakelijk is geworden.

Zelfregulatie
Zelfregulatie geeft de mate waarin kinderen aspecten van het denken, motivatie en gedrag kunnen reguleren tijdens het leren (Sol en Stokking, 2008). Kinderen gaan zelfstandig aan het werk zonder hulp van anderen, waarbij de kinderen zelf initiatieven nemen in het bepalen van de leerbehoeften. De kinderen formuleren zelfstandig de leerdoelen en passen vervolgens deze leerstrategieën toe (Knowles, 1975).

Zimmerman (2001) omschrijft zelfregulatie als een proces met drie fases. Deze drie fases bestaan uit; plannen, uitvoering en terugblik. Tevens wordt zelfregulatie gezien als een actief en constructief proces waarin de kinderen verantwoordelijk worden gesteld voor hun eigen leren. Kinderen vanaf negen jaar zijn in staat beslissingen te nemen met betrekking tot het plannen van taken en kunnen ze verantwoording dragen voor hun leertaak (Hooijmaaiers, Stokhof en Verhulst, 2009). Zelfregulatie is een cyclisch proces waarbij kinderen hun eigen leren plannen, aanpassen en evalueren onder begeleiding van een leerkracht (Van den Boom, Paas en Merriënboer, 2007).

De rol van de leerkracht
Vervolgens hangt de kwaliteit van het onderwijs en het begeleiden van zelfregulatie bij kinderen mede af van de rol van de leerkracht. Shernoff, Csikzentmihalyi, Schneider en Steele (2003) geven aan dat de rol van de leerkracht van belang is om...

...aan te kunnen sluiten bij persoonlijke doelen van kinderen,
...de zone van naaste ontwikkeling van de kinderen te activeren,
...het creëren van succeservaringen voor kinderen.

Daarnaast wordt van de leerkracht verwacht dat hij de kinderen stimuleert en aanmoedigt. De leerkracht luistert naar de leerling, evalueert en past vraagtechnieken toe, gericht op het gedrag en handelen van de leerling. Daar komt bij dat wordt aangeleerd dat de leerling zelf naar oplossingen zoekt, denk hierbij aan de rol van de leerkracht gericht op het geven van gerichte feedback.

In de praktijk
In het schooljaar 2012-2013 zijn leerkrachten gestart met een pilot in de groepen 4 en 5 met 'kind/coach-gesprekken'. Op dit moment wordt het ook ingevoerd (op een gepaste versie) vanaf de groepen 1, 2 en 3. De groepen 6, 7 en 8 hebben het voeren van deze gesprekken doorgevoerd in het dagelijks handelen.

In mijn groep vinden de gesprekken op woensdag plaats. Dit is voor ieder kind uit deze groep duidelijk en ze weten dat ze die dag minder tijd hebben om aan het werkplan te kunnen werken. De kinderen komen in een groepje, van maximaal 5 kinderen, bij de leerkracht. De kinderen brengen het werkplan en trotsmap (voorloper van portfolio) mee, zodat er kan worden teruggekeken naar het vorige overleg, gestelde doelen en gemaakte afspraken. De leerkracht heeft een begeleidende rol binnen het gesprek. Ieder kind brengt een punt of doel in waar hij of zij aan wil gaan werken. De andere kinderen stellen vragen en geven elkaar tips. De leerkracht verwerkt de gemaakte afspraken in de trotsmap.

Collega’s geven aan dat ze de kind/coach gesprekken waardevol vinden en het zelfs als één van de mooiste momenten tijdens de week ervaren. Dit omdat het kind zichzelf uitspreekt wat hij/zij als goed of minder goed ervaart en –in overleg met de coach- nieuwe doelen bepaalt.

Uit ervaring van mijn collega’s en mezelf, wil ik nogmaals enkele elementen benadrukken.

• het is primair de bedoeling is dat de kinderen over zichzelf praten. Dit kan worden bereikt, door het feit dat de kinderen zichzelf moeten voorbereiden en de gespreksonderwerpen moeten meenemen naar het gesprek.


• vervolgens is het de bedoeling, dat kinderen aangeven waar ze goed en minder goed in zijn.


• besef consequent dat je moet faciliteren en NIET het gesprek moet overnemen. Ga dus niet af op de gesprekstechnieken die we in het onderwijs kennen, maar laat het kind aan het woord.


• besef ook, dat het kan zijn dat een kind opmerkingen/feedback of zelfs kritiek kan hebben op jou als leerkracht. Ervaar dit als een vorm van oprechte communicatie en probeer hierop vervolgens tijdens de lessen rekening mee te houden.

Dit alles versterkt de vertrouwensband die je als leerkracht - naar mijn mening - moet hebben.

Leerling R. geeft tijdens het gesprek aan dat hij graag wil leren er niet doorheen te praten tijdens de kring. Waarop leerling T. reageert dat het misschien een idee zou zijn alle vragen die bij leerling R opkomen tijdens de kring, op te schrijven met als doel aan het einde van de kring deze vragen te stellen.

Passend binnen het rooster?
Binnen het huidige en volle rooster is er weinig of geen tijd voor het voeren van gesprekken met kinderen. Vaak gebeurt dit tussendoor of op momenten als er even tijd “over” is. Daarnaast vinden deze gesprekken vaak plaatst naar aanleiding van wat je ziet of observeert. Als men wil dat kinderen zelfstandig doelen stellen, oplossingen zoeken en evalueren, dan is het van belang hier tijd voor wordt gemaakt. Binnen het huidige rooster, van de Tweede Stroming, staat het 'kind/coachgesprek' gepland op een vast moment in de week. Voor de gesprekken staat hiervoor in totaal dertig minuten gepland. Iedere maandag wordt op het bord vermeld wanneer het gesprek plaats gaat vinden en welke kinderen die week worden verwacht. De kinderen weten dus van tevoren dat ze die week een gesprek hebben en houden er tijdens het plannen rekening mee. Hierdoor leren de kinderen het gesprek voor te bereiden. Door samen te overleggen over de gestelde doelen, leren kinderen tevens elkaar te stimuleren en te begeleiden. Dit draagt eveneens bij aan een veilig en fijn klimaat binnen de groep.

Conclusie
De leerkracht dient als metacognitieve gids te worden ingezet. Dat betekent dat de leerkracht...

• kinderen laat inzien welke denk- en leerstrategieën ze (kunnen) inzetten,


• kinderen laat reflecteren,


• feedback geeft op zelfregulatie en


• zelfregulatie stimuleert bij kinderen.

Dit geeft inzicht in hoe kinderen overzicht houden, leerdoelen leren stellen en overzicht houden op de gestelde leerdoelen. Dit zal leiden tot zelfsturing van de leerling gericht op bewust worden van het verkrijgen en vragen van gerichte feedback aan de leerkracht (Hattie en Timperley, 2007). Zoals eerder omschreven, geven de kinderen elkaar tips en adviezen. De leerkracht zal als bevorderaar van positieve zelfevaluatie fungeren. De leerkracht bespreekt de persoonlijke leerdoelen van de kinderen en geeft feedback. 

Tot slot
Als je vindt dat het belangrijk is kinderen daadwerkelijk te betrekken bij het stellen van persoonlijke leerdoelen, ga dan met de kinderen in gesprek op een vooraf bepaald moment. Je zult ervaren dat kinderen heel goed weten wat ze nodig hebben om zichzelf te kunnen ontwikkelen. Voor tips of voorbeelden, kan contact worden opgenomen met mij, Anja van Hirtum-Smits via [email protected]

Anja van Hirtum-Smits is werkzaam als leerkracht op De Fonkeling in Berghem.

Bronnen:

• Hattie, J. & H. Timperley (2007). The Power of Feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81-112.


• Hattie, J. (2009) The Power of Feedback. Auckland: faculty of Education, University of Auckland


• Knowles, M. (1975). Self-directed learning: A guide for learners and teachers. Chicago: Follett.


• Sol, Y., & Stokking, K. (2009) Mondelinge feedback bij zelfstandig werken: Interactie tussen docenten en leerlingen in het VO. Utrecht: IVLOS en Afdeling Onderwijskunde, UniversiteitUtrecht.


• Zimmerman, B.J. (2002). Becoming an Self-Regulated Learner: an overview