Onderwijshoop in coronatijd: ‘Vorming in een wereld waarin 'ik' en 'wij' betekenisvol samengaan’

14 april 2020

Dit is een tijd waarin veel op losse schroeven staat, stelt Koen Wessels, verbonden aan de Bildung Academie. Dat betekent ook dat zich nieuwe mogelijkheden aandienen en dat we, meer dan voorheen, invloed hebben op wat er gebeurt. Laten we verstandig met die ruimte omgaan, zegt Wessels. Reflecteer, droom, maar blijf ook en vooral een dialoog voeren met elkaar. Laat vervolgens los wat niet (meer) werkt, probeer nieuwe dingen uit en leer daar weer van. ‘Als we dat samen doen, dan is dat hoopvol, juist nu.’

Nu het coronavirus ons leven in korte tijd drastisch heeft beïnvloedt, is er alle reden om stil te staan. Wat doet dit met ons, wat leert het ons over onszelf en wat gaat er veranderen?

Gaan we de kilometers die producten afleggen voor ze bij de consumerende mens terecht komen, nu drastisch omlaag brengen? Gaan we mondiaal beter met elkaar samenwerken? Gaan vitale beroepen duurzaam en merkbaar in aanzien en waardering stijgen? Gaan we ons sterker met elkaar verbonden en voor elkaar verantwoordelijk voelen, ook in de verschillen? Gaan we de vertraging die we nu ervaren een beetje vasthouden? Gaan we de natuur meer waarderen en onze klimaatambities een boost geven? Gaan mensen nu opeens – in grote getalen - hun hart volgen?

Hoe het ook zal zijn, de coronacrisis brengt niet alleen veel tot stilstand, maar ook veel in beweging. De vraag is welke beweging. In een openbaar beschikbaar artikel in de Financial Times van 20 maart schetst geschiedkundige Yuval Noah Harari /1 heel duidelijk dat de keuzes die we tijdens de coronacrisis maken een grote impact hebben; in wat voor samenleving willen we leven?

Die vraag – in wat voor samenleving willen we leven? – ligt altijd ten grondslag aan het onderwijs. Wat zal de coronacrisis dan voor het onderwijs gaan betekenen? We zijn al bezig met een gigantisch experiment met online onderwijs. Direct doemen zich utopische en distopische scenario’s op. Een distopisch scenario waarin we de meerwaarde van fysiek samenzijn uit het oog verliezen en de docent langzaam vervangen wordt door de computer. Een utopisch scenario waarin we de efficiëntie van de techniek gaan benutten waardoor de momenten van fysiek samenzijn aan diepgang en interactie winnen. Ik hoop met Harari dat we juist nu wijze keuzes (durven te) maken. Ook in en voor het onderwijs.

Die vraag – in wat voor samenleving willen we leven? – ligt altijd ten grondslag aan het onderwijs. Wat zal de coronacrisis dan voor het onderwijs gaan betekenen?''

Er is reden om hoopvol te zijn. Ik denk aan ROC Friese Poort, waar ik veel van meekrijg door mijn betrokkenheid bij Practoraat Brede Vorming /2. Ik voelde veel bewondering toen het College van Bestuur zelf besloot de deuren te sluiten, al voordat de overheid hier opdracht toe gaf. Een dappere keuze die getuigt van normatieve professionaliteit. Ik werd enthousiast toen ik vervolgens hoorde hoe studenten er dagboeken bijhouden over hun ervaringen tijdens de crisis. En ik was verheugd toen mijn zus, kunstdocent op een havo/vwo school, al op dag één na de sluiting een appje stuurde met twee opdrachten die ze haar leerlingen gaf: maak en verstuur ansichtkaarten naar eenzame ouderen en breng met tekeningen, foto’s en dergelijke in kaart hoe het is om in thuisisolatie te leven. Uit deze voorbeelden spreekt hoop. Het laat de intentie zien om verantwoordelijkheid te nemen, om te kijken, en te leren van wat we met elkaar doormaken.

Ik denk dat de coronacrisis een katalyserende kracht in onderwijsvernieuwing vervult. Ik deel graag twee inzichten en vergezichten waarvan ik hoop dat ze hier een positieve bijdrage aan kunnen leveren.

Individualiteit in gemeenschap

Eén van de grootste inspanningen in het Nederlandse onderwijs de afgelopen jaren is om beter aan te sluiten op de behoeftes van individuele leerlingen / studenten. Die beweging past bij het beeld dat we leven in een individualistische samenleving. Een samenleving waarin individuele vrijheid en ontwikkeling voorop staat. De keerzijde van het individualisme is ook bekend: een ‘ieder-voor-zich-samenleving’ waarin het ‘dikke-ik’ (een term van filosoof Harry Kunneman) hoogtij viert.

Zelf heb ik een tijd in Turkije gewoond, mijn schoonfamilie is Turks. De relaties die ik daar heb opgebouwd, hebben mij sterker dan in Nederland doen ervaren hoeveel rijkdom het aan je leven toevoegt om ‘wij’ boven ‘ik’ te plaatsen en om je als vanzelfsprekend verbonden te voelen met mensen die je amper kent. Maar het heeft mij ook doen inzien dat onze waardering voor individualiteit een fantastische verworvenheid is. Dat ik mij gelukkig mag prijzen dat ik in een land ben opgegroeid waar ik (relatief veel) ruimte krijg om te ontdekken wat bij mij past en waar ik gelukkig van wordt.

Rondom deze thematiek gebeurt juist in de coronacrisis mijn inziens iets interessants: het wordt glashelder dat individuele vrijheid niet los staat van verantwoordelijkheid voor anderen. Het is simpelweg niet zo dat het jou niets aangaat hoe ik mij ten tijde van de coronacrisis gedraag, want mijn gedrag heeft direct invloed op de kans dat jij ziek wordt. Het is onmiskenbaar dat we samen in één en hetzelfde schuitje zitten. Dat verbindt ons. Dat maakt ons verantwoordelijk voor elkaar. Maar ook: het maakt dat ieders individualiteit er opeens heel erg toe doet.

Het is onmiskenbaar dat we samen in één en hetzelfde schuitje zitten. Dat verbindt ons. Dat maakt ons verantwoordelijk voor elkaar. Maar ook: het maakt dat ieders individualiteit er opeens heel erg toe doet.''

Voor iedereen kan op een eigen manier helder worden hoe je van waarde kunt zijn in deze tijd. Misschien doordat jij je op zo’n manier hebt ontwikkeld dat je nu een cruciaal beroep vervult. Doordat jouw creativiteit nu wordt aangesproken om nieuwe initiatieven op te zetten die bijvoorbeeld lokale ondernemers of eenzame ouderen door deze moeilijke tijd helpen. Doordat jij iemand bent die nu juist heel stil wordt om de impact en betekenis van deze crisis tot je door te laten dringen…

Juist in gemeenschap is individualiteit waardevol. De coronacrisis maakt duidelijk dat het tijd is om de discussie ‘individualisme versus collectivisme’ achter ons te laten en de stap te zetten naar individualiteit in gemeenschap. Er is weinig zo zingevend als jouw talenten en interesses te verbinden aan uitdagingen waar we samen voor staan.

Als je dit tot je door laat dringen, dan ontstaat er een gezamenlijk kompas waarmee we – ook in het onderwijs – kunnen navigeren. Wordt de school een plek waar het individu centraal staat, zonder oog voor de grenzen en weerstand die horen bij het leven in gemeenschap? In dat geval zijn we van het pad af. Wordt de school een plek waar het individu verdwijnt in de regels en wil van een hogere autoriteit? Ook dan gaan we een donker scenario tegemoet. Weten we het midden te vinden – de school als een plek van gemeenschap waarin leerlingen en studenten, conciërges en docenten, schoonmakers en ouders verantwoordelijkheden delen, gezamenlijke uitdagingen kennen én waarin ruimte is voor verschil – dan werken we aan een wereld waarin ik en wij betekenisvol samengaan.

Samen verstrengeld in de wereld

Om meer zicht te krijgen op hoe ‘individualiteit in gemeenschap’ in onderwijs centraal zou kunnen staan, denk ik dat een tweede inzicht helpt. Dat inzicht heeft ermee te maken dat onderwijs een duidelijk voorbereidende functie heeft; op school leer je allerlei dingen die je ‘later’ nodig gaat hebben. Die ‘dingen’ zijn vervat in leerdoelen, competentiematrixen en toetsmethodieken, en die houden ons in het onderwijs continu bezig. Daardoor lijkt onderwijs iets dat voorafgaat aan volwaardige participatie in de samenleving. Maar de coronacrisis laat een andere kant van onderwijs zien: het wordt nu glashelder dat leerlingen en studenten persoonlijk verstrengeld zijn met de actuele uitdagingen en vragen in onze samenleving en daarop – hier en nu - ook invloed hebben.

Het wordt nu glashelder dat leerlingen en studenten persoonlijk verstrengeld zijn met de actuele uitdagingen en vragen in onze samenleving en daarop – hier en nu - ook invloed hebben.''

Dat ‘verstrengeld zijn’ heeft twee kanten. Enerzijds worden leerlingen/studenten beïnvloedt door de coronacrisis; het vormt ze. Anderzijds hebben ze invloed op dezelfde corona-werkelijkheid; door hoe ze er mee omgaan, maakt iedereen een verschil. Ze worden gevormd én zijn vormgevers. Tegelijkertijd. Dat geldt eigenlijk voor ons allemaal. Op basis van dit inzicht zouden we tot initiatieven kunnen komen die bij uitstek ruimte bieden om te werken aan individualiteit in gemeenschap: initiatieven waarin leerlingen zichzelf kunnen verbinden aan de vragen en uitdagingen die ons gezamenlijke leven doordringen, de vragen van deze wereld.

Het zou betekenen dat in een onderwijsklimaat waarin eindtermen altijd dominant zijn geweest, meer ruimte ontstaat voor ‘open vragen’ en ‘open einden’. Het gebeurt al. Denk aan de leerlingen van mijn zus en studenten van ROC Friese Poort, die vastleggen hoe  hun leven in coronatijd eruit ziet. En dit is pas een begin, er zijn allerlei mogelijkheden om een zinvol vervolg te geven aan dergelijke initiatieven. Mijn gedachten gaan naar een bevriende dramadocent die me laatst vertelde over een musical die hij samen met zijn leerlingen maakte over sexting, een actueel thema in het leven van pubers. Stel je voor dat de dagboekschrijvers van Friese Poort hun ervaringen straks gaan bundelen in een musical, en die gaan opvoeren voor diverse groepen in hun omgeving… En dat is slechts één idee, er kan veel!

Het zou betekenen dat in een onderwijsklimaat waarin eindtermen altijd dominant zijn geweest, meer ruimte ontstaat voor ‘open vragen’ en ‘open einden’. En het gebeurt al.'

Dit soort ‘vormingsonderwijs’ zou meer dan voorheen kunnen ontstaan rondom al die andere levende thema’s die zo kenmerkend zijn in deze tijd. Of het nou gaat om klimaatverandering, technologische ontwikkelingen, de multiculturele samenleving… Onderwijs kan leerlingen/studenten laten ontdekken welke vragen en uitdagingen een rol spelen in hun eigen leven, via onderwijs kunnen leerlingen/studenten worden betrokken in het proces van het vinden van betekenisvolle stappen. Dat zou van de school een hoopvolle plek maken. En van de docent een hoeder van hoop.

Onderwijshoop

Dit is een moment waarop veel op losse schroeven staat. Dat betekent ook dat zich nieuwe mogelijkheden aandienen en dat we, meer dan voorheen, invloed hebben op wat er gebeurt. Laten we verstandig met die ruimte omgaan. Door te reflecteren, te dromen, maar ook en vooral een dialoog te blijven voeren met elkaar. Door los te laten wat niet (meer) werkt, nieuwe dingen te proberen en daar weer van te leren.

Als we dat samen doen, dan is er hoop. Ook voor het onderwijs.

Koen Wessels is promovendus Pedagogiek aan Universiteit Utrecht en Onderwijsadviseur bij De Bildung Academie.