Onderwijs en zelfkennis

19 januari 2022

'We zijn vooral de weg kwijt omdat we onszelf kwijt zijn, omdat we de vraag wie we kunnen, moeten, mogen en willen zijn systematisch uit de weg gaan.' Jan Bransen houdt een pleidooi voor zelfkennis, voor het onderzoeken van ons mensbeeld.

We moeten iets met ons onderwijs. Dat is duidelijk. Maar alle pleidooien die gaan over de inrichting van het bestaande onderwijs laten het grootste probleem met ons onderwijs liggen. Dat is een probleem dat in feite ook niet over ons onderwijs gaat, maar in het onderwijs aan de oppervlakte komt, namelijk het probleem dat we als mensheid volstrekt niet meer investeren in zelfkennis.

Er is veel ongenoegen over het onderwijs in Nederland. Dat het anders moet, hoor je van alle kanten. Over wat er dan anders moet, wordt vervolgens druk gestreden, vaak op een wat onsympathieke, polariserende manier. Het lijkt er dan vooral op alsof niemand zich gehoord voelt, waardoor iedereen harder gaat roepen, wat niet alleen betekent dat we elkaar nog minder gaan verstaan – we schreeuwen immers door elkaar heen – maar vooral ook dat het minder interessant wordt om naar elkaar te luisteren – omdat het bij oppervlakkige tweets blijft. 

De urgentie van de vragen naar het hoe, wat en waarom van ons onderwijs duwt helaas een kwestie naar de achtergrond die niet eenvoudig gevangen kan worden in een vraag over het onderwijs. Toch is het een kwestie die wel degelijk bepalend is voor hoe wij als mensen omgaan met leren, ontwikkeling en groei. Die kwestie betreft ons mensbeeld:

wie denken we dat we zijn, willen zijn, mogen zijn, kunnen zijn, moeten zijn?

Deze kwestie heeft het in de huidige, permanent overspannen context niet gemakkelijk. Het is namelijk een kwestie die nooit urgent lijkt te zijn. We hebben op deze vragen immers niet beslist een expliciet antwoord nodig voordat we verder kunnen met ons alledaagse bestaan. 

En toch… juist in ons alledaagse bestaan en in onze alledaagse omgang met het onderwijs geven we impliciet antwoord op deze vraag en duwen we ons in een bestaan dat onszelf geweld aan doet. Dat is de centrale stelling die ik verdedig in Homo educandus. Bovendien, we doen met ons huidige onderwijs niet alleen onszelf geweld aan. We hebben ons tot een bestaan laten verleiden dat desastreus is voor de context waarin dat bestaan zich voltrekt. We zijn met al onze slimheid een diersoort geworden die niet wijs is, maar zelfdestructief: Homo exterminandus.

Het kwaad zit hem in een paar implicaties waarvan we ons nauwelijks bewust zijn. Ik stip ze hier alleen maar kort aan.

1. In het onderwijs bereiden we kinderen en jongeren voor op de arbeidsmarkt. Dat impliceert dat wij hen beschouwen als potentiële producenten en consumenten. Zo beschouwen wij onszelf blijkbaar ook. Wij zijn gaan denken dat leven een kwestie van produceren en consumeren is. Maar dat is het natuurlijk niet. Onze belangrijkste relaties – familie- en liefdesrelaties, maar ook alle relaties waarin het om roeping, passie, engagement gaat – zijn volstrekt niet in economische termen te beschouwen als producent/consument-relaties.

2. In het primair onderwijs spannen we ons in om zo goed en zo kwaad als mogelijk een selectie te maken tussen leerlingen die in cognitief opzicht meer en minder in hun mars hebben. Dat impliceert dat wij hen beschouwen als winnaars en verliezers. Blijkbaar zijn wij samenleven gaan beschouwen als het voeren van een competitieve strijd. Zo’n strijd kent vooral verliezers en onze gemeenschappelijkheid zelf is daarbij de meest duidelijke verliezer.

3. Voorbereidend onderwijs vraagt om heldere leerdoelen en om efficiënte en effectieve lesmethodes. Dat impliceert dat wij kinderen en jongeren beschouwen als in principe onzelfstandige en onkundige uitvoerders van opgedragen taken. Zo beschouwen we onszelf blijkbaar ook, getuige de nood die wij allemaal voortdurend voelen om al die taken uit te voeren die voortdurend door god mag weten wie op ons bordje worden gelegd. 

4. In het onderwijs scheiden we lichaam, ziel en geest en menen wij dat de cognitieve ontwikkeling van onze geest de enige is die in educatieve zin aandacht verdient. Dat impliceert dat wij de ontwikkeling van de belichaamde bezieling van onze kinderen en jongeren volstrekt aan hun eigen lot overlaten. De verschraling van het contact met onze kinderen die dit met zich meebrengt, slaat direct terug op de verschraling van ons eigen bestaan en van het emotionele engagement met wat ons bezielt. 

In het neoliberale, laatkapitalistische, ecologisch rampzalige klimaat waarin wij ons op dit moment bevinden, stellen wij over ons onderwijs de volstrekt verkeerde vragen. Het gaat helemaal niet over het hoe, wat en waarom van onderwijsdoelen, lesmethodes, curricula, selectiecriteria, leerlijnen, differentiatie, leerachterstanden, lerarentekorten en wat dies meer zijn. Dat zijn slechts oppervlakteverschijnselen. 

De echte kwestie speelt zich op een heel ander niveau af. 

En de ramp voltrekt zich veel dichter bij onszelf dan de coronacrisis, de economische crisis, de democratische crisis en de klimaatcrisis doen vermoeden. We zijn vooral de weg kwijt omdat we onszelf kwijt zijn, omdat we de vraag wie we kunnen, moeten, mogen en willen zijn systematisch uit de weg gaan.

Jan Bransen is hoogleraar Filosofie van de gedragswetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen en sinds 1 januari 2020 Academisch leider van het Radboud Teaching and Learning Centre.