Oefenen met tolerantie en verdraagzaamheid hoort in onderwijs thuis. Maar hoe doe je dat?

25 juni 2019

Voor een goed functionerende samenleving is tolerantie uiterst belangrijk. Wat tolerantie echter concreet betekent is behoorlijk ingewikkeld. Het ontstaat namelijk in een complexe relatie tussen waarden, situaties en zelfs intolerantie. Vanwege de complexiteit stelt de, door studenten opgerichte, organisatie Bildung Nijmegen voor, dat scholieren en studenten niet zo zeer gaan nadenken over tolerantie, maar er mee gaan oefenen. Dit is een artikel van Niels van Henten en Ilse Speelman, beiden  verbonden aan Bildung Nijmegen.

Wat betekent tolerantie? En wat maakt tolerantie eigenlijk zo ingewikkeld? Op het eerste gezicht lijkt het begrip tolerantie duidelijk. Het betekent simpelweg dat iemand accepteert dat anderen zich op een manier gedragen die niet voor hem of haar vanzelfsprekend is. Een tolerant Christen accepteert dat er ook mensen in zijn omgeving rondlopen die een hoofdoek dragen. Een tolerante heteroseksueel accepteert homoseksuelen. En een tolerant persoon kan soms zelfs een gebrek aan tolerantie accepteren.
In een tolerante samenleving mogen Jehova’s Getuigen, bijvoorbeeld, langs de deuren gaan om mensen te overtuigen van een andere levensstijl. Dat laatste wijst ons in de richting van een moeilijkheid in het begrip van tolerantie. Er ontstaat namelijk een probleem op het moment dat er intolerante personen in de samenleving komen.

Neem bijvoorbeeld de politiek gechargeerde discussie over vluchtelingen, die bol staat van intolerantie en beschuldigingen van intolerantie. Een deel van de bevolking is onverdraagzaam tegen sommige immigranten, omdat die laatsten de Nederlandse cultuur niet zouden tolereren. Vervolgens zijn er andere bevolkingsgroepen intolerant tegen de intolerante Nederlanders, precies vanwege de onverdraagzaamheid jegens immigranten. Of neem het voorbeeld van de Nijmeegse actievoerster die doodsbedreigingen tegen Thierry Baudet scandeerde. Wat het voorbeeld laat zien is dat tolerantie en intolerantie noodzakelijk hand in hand gaan. De Duitse filosoof Carl Popper noemde dit ‘de paradox van tolerantie’. Elke tolerante samenleving moet intolerant zijn tegen bepaalde gedragingen om die tolerantie te veilig te stellen.

Elke tolerante samenleving moet intolerant zijn tegen bepaalde gedragingen om die tolerantie te veilig te stellen.

Beide benaderingen van de immigrantenkwestie volgen deze logica. Onverdraagzaamheid jegens vluchtelingen is noodzakelijk om intolerantie jegens de Nederlandse cultuur te voorkomen. Of: we moeten juist de onverdraagzaamheid tegen vluchtelingen afwijzen, om een tolerante samenleving te waarborgen. Dit is geen woordspelletje. Het gaat erom aan te geven dat de vraag naar tolerantie ook altijd een vraag naar intolerantie met zich meedraagt.

Dat verdraagzaamheid en onverdraagzaamheid zo met elkaar verbonden zijn, maakt het onmogelijk standpunten precies te evalueren op basis van hun tolerantie. Een dergelijke evaluatie eindigt veel eerder in een verschil in waarden. De standpunten over vluchtelingen zijn niet per se toleranter, maar vinden andere waarden belangrijker. En zelfs deze waarden zijn vaak situationeel. Het beschermen van de Nederlandse cultuur wordt bijvoorbeeld als belangrijk gezien in de context van immigratie, maar onbelangrijk in de verdeling van overheidsfinanciën. Kortom, de vraag naar hoe we tolerant met elkaar om kunnen gaan opent een complex web van intolerantie, waarden en situaties.

Complexiteit
Onderwijs moet de complexiteit van tolerantie serieus nemen. Op de eerste plaats omdat die complexiteit laat zien dat leerlingen en studenten best begeleiding mogen hebben in hoe ze met tolerantie om moeten gaan. Al helemaal als tolerantie inderdaad zo belangrijk is binnen een samenleving. Ook moeten we de complexiteit serieus nemen, omdat de maatschappelijke opdracht aan het onderwijs inmiddels expliciet is: van de scholen wordt verwacht dat zij onderwijs aanbieden in dit soort burgerschapsvaardigheden.
Maar hoe moet je dat dan onderwijzen?

Van de scholen wordt verwacht dat zij onderwijs aanbieden in dit soort burgerschapsvaardigheden. Maar hoe moet je dat dan onderwijzen?

Zowel de ongemakkelijke relatie tussen tolerantie en intolerantie als de gesitueerde waarden impliceren dat het uitgangpunt van les over tolerantie niet zou moeten zijn om studenten toleranter te maken. Er is niet één duidelijke manier van verdraagzaamheid. Het doel mag dan ook nooit zijn alleen maar studenten te krijgen die de tolerantie voor de Nederlandse cultuur beschermen, of juist de tolerantie voor immigranten. In die zin kunnen lessen over tolerantie dus ook niet slechts gaan over wat een juiste manier van handelen is. Tolerantie is geen schoolslag of staartdeling.

Wat de complexiteit van tolerantie ons ook laat zien, is dat theoretiseren weinig nut heeft. Het kan best interessant zijn om problemen over tolerantie uit elkaar te halen en te analyseren. Dat is in feite ook wat wij in deze tekst doen. Op eenzelfde manier kun je leerlingen en studenten laten nadenken over wat het betekent om tolerant te zijn en hoe ze zouden handelen in hypothetische situaties. Maar: deze aanpak doet weinig recht aan de complexiteit van tolerantie. De ene casus is de andere niet en het zou niet goed zijn te denken dat uit de analyse van een casus persoonlijke (of universele) maximes gehaald kunnen worden.

Wat kun je dan wel?
Wij zijn ervan overtuigd dat tolerantie of verdraagzaamheid iets is dat je kunt oefenen, waar je bedreven in zou kunnen raken. Onder andere vanuit deze overtuiging hebben wij, samen met andere studenten van het ROC Nijmegen, de Hogeschool Arnhem Nijmegen en de Radboud Universiteit, Bildung Nijmegen opgericht. We wilden af van het idee dat onderwijs alleen waardevol is als het meetbaar is (een 7 voor verdraagzaamheid) en tot meer theoretische kennis leidt. Over sommige onderwerpen moet wél onderwijs zijn, zonder dat het resultaat ervan eenduidig is. Tolerantie is bij uitstek zo’n onderwerp. Om dat te demonstreren, is Bildung Nijmegen gaan oefenen in tolerantie.
 

Over sommige onderwerpen moet wél onderwijs zijn, zonder dat het resultaat ervan eenduidig is. Tolerantie is bij uitstek zo’n onderwerp.

Oefenen in tolerantie
Hoe oefen je tolerantie? Bildung Nijmegen doet dat door mensen samen te brengen die compleet van elkaar verschillen en hen uit te dagen om onder begeleiding samen te werken. Zo’n samenwerking heeft enerzijds als doel een product te maken, zoals een plan om met klimaatopwarming om te gaan. Anderzijds is het doel de samenwerking zelf. Hoe gaat een groep om met iemand die, bijvoorbeeld, niet in klimaatopwarming gelooft? Er is geen vooropgezet antwoord. In sommige gevallen werkt het beter om intolerant tegen die persoon te zijn en hem of haar uit de groep te zetten. In andere gevallen zijn er best manieren om die persoon bij de groep te betrekken door toch raakvlakken te vinden. Iemand kan wellicht niet in klimaatopwarming geloven, maar wel in het uitsterven van dieren.

Groeien
Zo groeien deelnemers, door in onze veilige omgevingen intolerantie te verkennen aan de hand van conflicten, oplossingen en de afwezigheid van oplossingen. Dat groeien heeft wellicht niet eens iets te maken met hun mate van tolerantie. Veel eerder groeien ze in de natuurlijkheid waarmee ze met conflicten en verschillen omgaan, soms op zoek naar resolutie, soms leidend tot een breuk. Het gaat bij zulk persoonsvormend onderwijs dus eerder om het creëren van leerlingen en studenten die op een bewuste en zelfverzekerdere manier deel kunnen nemen aan de samenleving.

Dit artikel verscheen in het juni-nummer van VanTwaalftotAchttien, dat het thema Burgerschap of de kunst van het samenleven droeg. En is met toestemming overgenomen.

Ilse Speelman is initiatiefnemer en bestuurslid onderwijszaken bij Bildung Nijmegen. Vanuit haar eigen onderwijservaring en achtergrond in Pedagogische Wetenschappen en Onderwijskunde, geeft ze naast woorden ook handen en voeten aan onderwijs met aandacht voor de persoonsvormende kracht ervan. Niels van Henten is voorzitter van Bildung Nijmegen. Daarnaast volgt hij de Research Master Filosofie aan de RU, waarbij hij zich specialiseert in innovatie.

Bildung Nijmegen

Bildung Nijmegen is een platform voor persoonsvorming. Hier kunnen studenten zelf onderzoeken en aandacht geven aan onderwerpen die voor hen belangrijk zijn, maar die niet genoeg in het huidige onderwijs aan bod komen. Ondersteund door de HAN, de RU, het ROC en ArtEZ bouwen studenten samen aan nieuwe manieren om persoonlijke vragen meer aandacht te geven. Kijk ook op: https://www.bildungnijmegen.nl/