‘Nergens is teach what you preach zo van belang als bij de opleiding tot leerkracht’

18 juni 2019

‘Wat gaan we deze les doen? En mag het alsjeblieft wel zinvol zijn?’, vroeg een klas leerkrachten-in-opleiding aan hun docent Maaike Nap (HAN). ‘We hebben namelijk nog veel ander werk liggen.’ Opleider Maaike herkende er een pedagogisch moment in: de opening tot een echte ontmoeting en het op tafel leggen van wat ertoe doet. Maaike: ‘Starten vanuit de ervaring, de vraag, de zorg van de student biedt ruimte aan zowel student als docent.’

De kwaliteit van de interactie tussen lerarenopleider en student is van grote waarde voor het leerproces van de student-als-aankomend-leerkracht. Nergens wordt het belang van teach what you preach zo onderstreept als binnen de opleiding tot leerkracht. Het is dus van belang om na te denken over kenmerken van de kwaliteit van die interactie en hier taal aan te geven. Dit artikel is een eerste verkenning, gevoed vanuit ervaringen als lerarenopleider op HAN Pabo Nijmegen.

Doet deze les ertoe?
Aandacht voor de kwaliteit van de interactie vraagt van jou als opleider om het perspectief van de student te kunnen innemen. Om dit te kunnen moet je op de hoogte zijn van de manier waarop de student zijn opleiding – en zichzelf daarin – ervaart. Je moet weten welke ervaringen hij opdoet, in de praktijk, en vanuit welk perspectief hij hiernaar kijkt. En vervolgens in staat zijn om echt aan te sluiten bij wat de student aan ervaringen met zich meebrengt.

Dat vraagt moed. Moed om de student met zijn eigen perceptie en beleving van de werkelijkheid echt ons uitgangspunt te laten zijn. Moed, omdat je niet precies weet waar het toe leidt en omdat je de zekerheid van een vastgelegd programma loslaat. Als we het belangrijk vinden dat (aankomend) leerkrachten leerlingen met hun ervaring, beleving en perceptie van de werkelijkheid als vanzelfsprekend uitgangspunt van onderwijs zien, is het nodig dat wij als lerarenopleiders hierin model staan.

En daar was het, het pedagogische moment: de vraag naar wat er voor hen echt toe deed.

Om hier ruimte voor te creëren is het nodig om studenten serieus te nemen en de dialoog met hen aan te gaan. En om hen te stimuleren die dialoog met zichzelf en hun omgeving aan te gaan. Studenten komen met allerlei emoties en ervaringen het onderwijs binnen. Vaak gaan die over ervaringen over het hier en nu. Zo trof ik laatst een klas die informeerde wat we die les zouden gaan doen, en of het alsjeblieft wel zinvol voor hen kon zijn, want ze moesten nog zoveel anders doen. En daar was het, het pedagogische moment: de vraag naar wat er voor hen echt toe deed. En die mij hielp richting te geven aan hun leerproces.

Wanneer is onderwijs zinvol?
Om echt aan te sluiten bij de beleving en perceptie van deze groep was het nodig om ruimte te maken voor hun beleving. Daardoor voelen studenten zich serieus genomen in hun denken, in wie ze zijn, en in wat ze mee- en inbrengen. Door uitnodigend te zijn, verhelderingsvragen te stellen over de behoeftes, intenties en verlangens van de studenten verbreedt en verdiept de vraag zich. En krijgt zowel de docent als de student meer inzicht in de vraag achter de vraag. En in de persoon achter de vraag.

Het gesprek met studenten over zinvolheid van onderwijs en hun behoefte hieraan gaf veel stof tot nadenken voor zowel de groep als voor mij als docent, ook al doordat we samen de koppeling maakten naar de leerlingen uit hun stagepraktijk. Het is waardevol je af te vragen of leerlingen in je klas dezelfde behoeftes hebben. En in hoeverre je hieraan, als aankomend leerkracht, al bijdraagt. Wanneer een dergelijke gesprek plaats vindt is er een dubbele les te leren en is je onderwijs als het ware ‘een doosje in een doosje’. 

Ruimte voor kwetsbaarheid
Starten vanuit de ervaring, de vraag, de zorg van de student en niet vanuit het geprogrammeerde aanbod of de leerstof biedt ruimte aan zowel student als docent. Ruimte om beiden helemaal aanwezig te kunnen zijn, ruimte voor dialoog en reflectie, ruimte om samen op zoek te gaan in de richting van het antwoord, ruimte voor niet-weten en twijfels, ruimte voor onzekerheid en falen. En ruimte voor kwetsbaarheid, omdat de gemaakte keuzes altijd betwist kunnen en moeten worden. Dit kenmerkt het beroep van leraar. Er is immers niet een enkele waarheid.

Als lerarenopleider sta je hierin dus model voor studenten en jouw gedrag is voortdurend onderwerp van gesprek bij dat leren. En dat is mooi, want als docent ben je zelf ook voortdurend onderweg en lerend. Het biedt stof tot dialoog en reflectie en kost geen enkele voorbereiding. Je voelt aan, bent alert op wat zich in de werkelijkheid aandient. Je bewust zijn van je eigen gedrag, van de interactie, en dit onderwerp van gesprek maken.

Als lerarenopleider sta je hierin dus model voor studenten en jouw gedrag is voortdurend onderwerp van gesprek bij dat leren.

Het is aan de lerarenopleider zijn kwetsbaarheid te tonen en de door hem gemaakte twijfels en keuzes hardop te delen. De lerarenopleider is doordat hij zichzelf volledig als heel persoon inbrengt, bezig de aankomend leraar in zijn totaliteit te vormen als mens. 

Het gesprek achteraf
In een oefening die kwetsbaarheid, die twijfels en keuzes expliciet op tafel te leggen, heb ik studenten eens gevraagd om iedere vijf minuten te scoren hoe betrokken ze gedurende mijn ‘les’ over betrokkenheid waren. Natuurlijk had ik gezorgd voor variatie in werkvormen, filmpjes, plaspauzes om de studenten maar niet af te laten haken en uit te komen op een constante, hoge betrokkenheid. Een opmerkelijk gesprek volgde. Regelmatig was de betrokkenheid laag, maar, gaven ze aan: dit lag geenszins aan mij. Ik had het echt heel goed gedaan met alles wat ik hen had laten zien. Ze benoemden de sterke punten van mijn les maar de roep van hun telefoon was soms nou eenmaal sterker dan zijzelf en dat had echt niks te maken met mijn activiteit. 

Dat riep tal van vragen bij mij op. Er volgde een gesprek over wie eigenlijk verantwoordelijk is voor ‘het leerproces’. Wat betrokkenheid eigenlijk is (en of dat ook kan met tussenpozen van niet-betrokken zijn), wat concentratie vergt, en hoe belangrijk het voor hen is voortdurend contact te hebben met anderen. En wat ik vooral leerde van hen, is hoe goed zij in staat zijn aan te wijzen wat voor hen betrokkenheid verhoogt (en wat niet).

Als ware het ervaringsdeskundigen, collega’s eigenlijk, gaven zij mij feedback op mijn les. En natuurlijk legden we direct de link naar de leerlingen in hun klas. De kracht van de bijeenkomst lag dus in het gesprek dat erna plaats vond. De activiteit was pas echt betekenisvol toen we onze ervaringen deelden vanuit een sfeer van openheid en aanvaarding. We verkenden de theoretische concepten dieper doordat ze gebruikt werden om de werkelijkheid van onze gezamenlijke ervaring te duiden.

Schep ruimte voor de dialoog
Deze leerzame verkenning van de werkelijkheid van de student is niet zonder richting en gaat wel degelijk gepaard met ‘sturing’. Je ‘wandelt’ mee, staat stil, wijst aan of confronteert, stelt vragen of roept nieuwe vragen op. Je schept ruimte voor studenten om de dialoog aan te gaan met zichzelf, elkaar en hun omgeving. Studenten zijn betrokken als het aansluit bij hun beleving, als ze kritische vragen mogen stellen, als ze zichzelf mogen inbrengen. Want pas als je gegrepen wordt door wat je leert, het je raakt en emotioneert, komt het bij je binnen en krijgt het betekenis.

Deze leerzame verkenning van de werkelijkheid van de student is niet zonder richting en gaat wel degelijk gepaard met ‘sturing’. Je ‘wandelt’ mee, staat stil, wijst aan of confronteert, stelt vragen of roept nieuwe vragen op.

De lerarenopleider kan ruimte maken voor ervaringen van studenten maar ook ervaringen oproepen. Door gebruik van taal, symbolen, beelden en kunst kan er betekenis gegeven worden aan deze ervaringen en kunnen ze gedeeld worden. Zo is het vak drama bij uitstek geschikt om ervaringen in het hier en nu te laten ontstaan. Dit vraagt om geïntegreerd onderwijs waarin verschillende vak of leergebieden ondersteunend zijn aan het leerproces van de student. En om lerarenopleiders die vanuit openheid, respect en oprechte interesse dit proces een centrale plek kunnen laten innemen.

Je moet als het ware het onderwijs kunnen en durven oprapen dat zich via studenten aan je aandient. Onderwijs is niet iets dat je organiseert, maar iets dat gebeurt of plaatsvindt. Als je goed kijkt en luistert brengen zij het prachtigste onderwijs in en geven zij hiermee richting aan een (wederkerig) leerproces.

Oprechte interesse in de ander, van moeten naar ont-moeten
Op een diepere laag van het contact tussen docent en student gaat het over ‘er helemaal mogen zijn’. Herkend en erkend worden in wie je bent en wat je meebrengt. Dit vanuit een diepe overtuiging dat zij ons veel kunnen laten zien. Dat er van hen veel te leren valt. Dat zij voor ons een wereld kunnen openen die enkel en alleen te betreden is als er oprechte interesse is in de beleving van de ander. Alleen dan kun je verbinden en betekenis geven.

Het kan alleen als er geen obsessie is voor ‘de waarheid’ of ‘het goede antwoord’, maar aandacht en waardering voor het proces van leren.

Wanneer het eigen ritme, de eigen interesses en de ervaringen van studenten en docenten leidraad mogen zijn voor ontwikkeling is er dus, bij beiden, een verkenning nodig van binnenuit. Zoals beschreven is dit een situationeel proces dat op de eerste plaats vraagt om openheid en aanvaarding. Dit kan alleen als er geen oordeel is in de vorm van een opgelegde uniforme prestatie of toets.

Als er geen obsessie is voor ‘de waarheid’ of ‘het goede antwoord’, maar aandacht en waardering voor het proces van leren. Controle belemmert diepgaand leren. Diepgaand leren is pas mogelijk als de student zelf het initiatief heeft genomen een theoretisch concept tot zich te nemen. Lerarenopleiders kunnen aan dit proces bijdragen door erop te vertrouwen op wat een student in potentie met zich meebrengt.

Drs. Maaike Nap is lerarenopleider op de HAN PABO Nijmegen.