Mag het woord "achterstand" niet meer?

8 februari 2021

In dit artikel levert Luc Koning kritiek op het sentimentaliseren van het begrip "achterstand", maar biedt hij ook een alternatief. Eerst gaat hij kort in op het leerstofjaarklassensysteem en geeft hij aan dat achterstand met die visie te maken heeft.  Verderop in het artikel laat hij dan een voorbeeld zien dat meer naar een einddoel werkt en het formatief evalueren als invalshoek heeft.

In de strijd voor het open houden van de scholen wordt vooral het begrip -achterstand- aangevoerd. Kinderen zouden door het thuisonderwijs geen optimaal onderwijs kunnen ontvangen en dientengevolge achter raken. Diverse dagbladen meldden in november 2020 al dat kinderen van laagopgeleide ouders zorgwekkende achterstanden opgelopen hebben en dat Nederlandse basisschoolleerlingen ‘weinig tot geen progressie’ hebben geboekt in de maanden dat de scholen dicht waren vanwege corona. Kinderen van laagopgeleide ouders scoorden het slechtst. (Volkskrant 4 november 2020) 77 procent van de leraren zegt o.a. dat het thuisonderwijs ten koste gaat van de zwakke leerlingen in hun klassen. Ook de inspectie hanteert op haar site het begrip -achterstand-. Nog los van de vraag of deze beweringen algemeen geldend zijn, is er de vraag naar de betekenis van het begrip -achterstand-.

Op basis van deze publicaties zijn er allerlei reacties gekomen op de hantering van het begrip achterstand in deze corona-situatie die er op neerkomen dat men achterstand een onjuist begrip vindt. Men stelt dat kinderen in deze periode weer andere dingen geleerd hebben en, dat als het onderwijsaanbod minder is geweest, ook de opbrengst minder is en er dan niet over achterstanden gesproken kan worden. Opbrengstgericht denken lijkt ook een vies woord geworden te zijn. Kinderen moet je, zo vindt men, vergelijken met zichzelf. Achterstand is een begrip dat past bij het leerstofjaarklassensysteem waarbij het zo is dat bij een bepaalde didactische leeftijd een bepaalde prestatie wordt verwacht. Soms wordt ook voorgesteld het begrip -vertraging- te gebruiken. Sommige commentatoren lijken bij in dit debat bij het aangeven van het doel van het onderwijs helemaal door te slaan naar eenzijdig sociaal-emotioneel onderwijs. Werkt u volgens het leerstofjaarklassensysteem dan kunt u gewoon het woord -achterstand- blijven gebruiken.

Maar toch

Ja, inderdaad het woord -achterstand- is een woord dat hoort bij het leerstofjaarklassensysteem waar gelukkig veel discussie over is Toch is het waarschijnlijk zo dat kinderen op veel scholen minder ontwikkelingsvooruitgang boeken dan toen ze nog gewoon naar school gingen. Onderzoek onder scholen in Limburg heeft dat ook aangetoond. Uit het redzaamheidsonderzoek is echter geen negatief corona-effect voor groep 4 vastgesteld, ook niet bij de 10% zwakste lezers. Het kan dus ook anders. Toch gaat men uit van een negatief effect op de ontwikkeling van de kinderen vanwege de coronacrisis.

Als je denkt in termen van het leerstofjaarklassensystem dan kun je niet anders zeggen dat bepaalde kinderen een achterstand oplopen. We kunnen het woord achterstand sentimentaliseren, maar het is niet anders. Er zijn kinderen die een achterstand oplopen die er voor kan zorgen dat ze misschien in mindere mate voldoen aan de referentiedoelen. Noem het ook maar gewoon zoals het is.

Bovendien

Scholen hebben bovendien niet alleen een taak m.b.t. het welbevinden, de attitude en de sociaal-emotionele ontwikkeling maar ook een cognitieve opdracht. Laat ik er één uithalen om te illustreren. Scholen moeten werken aan de functionele geletterdheid. Dat wil zeggen dat kinderen zich in en buiten school  moeten kunnen redden m.b.t.de leesvaardigheid. We weten nu dat niet een score van 259 woorden op de DMT eind groep 7 noodzakelijk is, maar dat een score van 170 woorden voldoende is om je te kunnen redden m.b.t. het begrijpend lezen.

Als je niet denkt in temen van achterstand zul je wel moeten denken in termen van het verlaat bereiken van dat niveau of het vergroten van het risico dat redzaamheidsniveau niet te zullen halen. We spreken dan niet meer van zwakke lezers of ABCDE/I,II,III,IV,V, maar hanteren maten van risico om op die manier op tijd kinderen te kunnen signaleren die een gerichte en extra ondersteunende begeleiding nodig hebben. Daar doen we dat allemaal voor en ook om te bepalen of kinderen in staat zijn zonder leesmethode zichzelf te leren lezen.

Ik pleit dus voor onderwijs gericht op het welbevinden van kinderen (zie mijn andere artikel hier op de de website van Nivoz), maar vind ook dat we een grote verantwoordelijkheid hebben t.a.v. het overdragen van kennis en vaardigheden. Daarbij is het sentimentaliseren ongepast.

Een alternatief

Een alternatief voor het denken en spreken in termen van achterstand is het loslaten van het leerstofjaarklassensysteem en het werken met vormen van formatief evalueren, waarbij er een weg is aangegeven naar een eindcriterium en waarbij kinderen kunnen zien waar ze zich op die weg bevinden, waar ze vandaan komen en waar ze heen moeten. Ook daarbij kan blijken dat kinderen een risico lopen het einddoel niet op tijd te bereiken en zullen er signalen nodig zijn die de leerkracht aansporen extra en speciale begeleiding te bieden. De einddoelomschrijving moet functioneel zijn en haalbaar!

Binnen het redzaamheidsprojet kan men daarbij kiezen een portfolio te hanteren waarbij de weg is aangegeven en kinderen kunnen zien waar ze zijn op weg naar de functionele geletterdheid. Dan moeten we wel spreken in termen van vertraging of een toegenomen risico. Het degraderen van het onderwijs tot sociaal-emotioneel onderwijs is een tekenen van onverantwoord onderwijs. 

Een voorbeeld

Er zijn veel vormgevingsmogelijkheden t.a.v. het aangeboden portfolio. Onderstaande een van de voorbeelden waarbij de goede verstaander de visie af kan leiden. Het kind houdt niet alleen de eindscore bij omdat gebleken is dat dat voor het bepalen van de leesvaardigheid een heel globale aanduiding is. Het kind houdt ook bij of de beheersing per kaart en de foutentolerantie acceptabel zijn.

P.s. Het gaat hier om een variant van de DMT, een toetsinstructie waarbij de kinderen niet snel hoeven te lezen en een andere normering. Op een andere plaats zal ik nog wel eens uitleggen wanneer de DMT-afname wel verantwoord kan zijn.