‘Kunst is bij ons zo bijzonder, omdat het zo gewoon is.’

21 oktober 2024

Reyer Ploeg onderzocht namens de onderzoeksgroep Muziek in Onderwijs van Hogeschool Leiden drie VO-scholen die kunst in hun onderwijs centraal stellen. Hij zocht naar het waarom en hoe van hun kunstonderwijs en wat daarvan de betekenis is voor de betrokkenen. Tijdens een symposium in Amersfoort hield hij deze keynote, tevens een inleiding op de film ‘Kunst in Onderwijs’ – een resultante van zijn onderzoek. ‘Kunst is bij ons zo bijzonder, omdat het zo gewoon is.’

Zie ook deze website van de Hogeschool Leiden

Vanuit zijn ervaringen als groepsleerkracht en muziekdocent op vrijescholen en als opleider aan de Opleiding Docent Muziek, onderzocht Reyer Ploeg de waarde van kunst op scholen voor alle betrokkenen. Denk hierbij aan directies, docenten, maar ook (oud-)leerlingen, ouders en de culturele omgeving van de school. In zijn keynote neemt hij je mee in zijn onderzoeksopzet, de soms verrassende resultaten die hij tegenkwam en wat dat ons te zeggen heeft. Tenslotte is er een film over zijn onderzoek, waarin we over zijn schouder mee kunnen kijken naar de drie scholen waar hij onderzoek deed, het Vathorst College (Amersfoort), Het Floracollege (Naaldwijk) en De Vinse School (Amsterdam).

Door kunst met de wereld samenkomen

Ik ben heel blij vandaag aan hen allen en vooral ook aan collega’s uit andere scholen de uitkomsten van mijn onderzoek te mogen presenteren. En ik ben dankbaar dat mij deze gelegenheid is geboden. Lector Christiane Nieuwmeijer heeft mij uitgedaagd mijn onderzoek in de vorm van een symposium te presenteren en de uitkomsten in een film te verwerken. Zonder het te weten hielp ze mij daarmee een lang gekoesterde wens in vervulling te laten gaan. Twaakf jaar geleden stond ik namelijk op het punt een festival over zinvol en duurzaam muziekonderwijs te organiseren….

Waarom dan nu over alle kunstvakken?

Ruim 40 jaar heb ik op de werkvloer meegemaakt wat de kracht van kunstvakken voor leerlingen is en ook vaak kunnen zien welke betekenis het voor hun latere leven heeft. Ik heb de overtuiging dat de wereld veel problemen zou kunnen oplossen met mensen die in hun groei naar volwassenheid diepere verbindingen tot stand brengen. En dat kunstonderwijs daar de beste kansen toe biedt. Graag presenteer ik mijn onderzoek vanuit drie invalshoeken, vanuit hoofd, hart en handen, te beginnen bij het hoofd.

Het Hoofd – Wetenschap

De wetenschappelijke benadering. In mijn onderzoek heb ik gewerkt met scholen die een duidelijke visie op kunstonderwijs hebben. Ik heb op hun website en in hun schoolplannen gezocht naar de missie en visie, het waarom van hun aandacht op kunstonderwijs. Ik onderzocht daarnaast hoe zij kunst benaderen en wat dit betekent voor hun leerlingen. Wat mij daarbij hielp, waren de inzichten van mensen zoals Uri Bronfenbrenner, Theo Poeisz en Gert Biesta.

Bronfenbrenner leerde me met zijn bio-ecologische systeemtheorie naar de ontwikkeling van leerlingen te kijken vanuit de verschillende kringen van invloed om hen heen. Daarom heb ik interviews gehouden met management, docenten, kunstvakdocenten, ouders, leerlingen, oud-leerlingen en extern betrokkenen, vaak partners uit de culturele omgeving. Wat konden zij mij vertellen over waarom de school dat wil, hoe de school dat doet en wat dat oplevert, vooral voor de leerlingen? Door het observeren van lessen heb ik zicht willen krijgen op hoe deze scholen dat doen.

Het triade-model van Theo Poiesz heeft mij geholpen te analyseren in hoeverre het gedrag dat ik bij docenten en leerlingen waarnam te maken heeft met intrinsieke of extrinsieke motivatie, met een juiste afstemming op hun mogelijkheden, hun capaciteiten en in hoeverre er ook voldoende gelegenheid werd geboden de opdrachten uit te voeren.

Tenslotte bracht Gert Biesta me bij de kernvragen van onderwijs: leren leerlingen feiten en vaardigheden, of werken ze naast kwalificatie ook aan socialisatie en subjectificatie?

 De uitkomsten van interviews en observaties heb ik gecodeerd en geanalyseerd om de belangrijkste opbrengsten boven tafel te krijgen. Ik heb alle betrokkenen uitvoerig gevraagd naar de betekenis van kunstonderwijs, in het algemeen en specifiek gelet op persoonlijke ontwikkeling, op sociale en maatschappelijke aspecten. De uitspraken van leerlingen tijdens de groepsgesprekken heb ik in enquetes voorgelegd aan leerlingen uit de lagere en hogere klassen van de school om te zien in welke mate de uitkomsten werden onderschreven.

Doordat bij elke school ongeveer 150 leerlingen de enquete invulden, kreeg ik een geloofwaardig en vooral ook interessant beeld van hun ervaringen. De meest breed gedragen uitspraken zijn in de film te zien en zijn voor het onderwijs in het algemeen zeer de moeite waard om ter harte te nemen.

Het Hart – Kunstzin

Mijn onderzoek is niet alleen gebouwd op wetenschap; het gaat immers over kunst. Over hoe kunst in het hart van deze scholen vorm krijgt. Onderwijs is mensenwerk: zoveel mensen, zoveel verhalen. Zeker bij kunstvakken. Kunst spreekt vaak een andere taal dan woorden. Het is de taal van beweging, klank, kleur en vorm. Om bij het hart te komen in mijn onderzoek probeerde ik deze talen mee te nemen.

Dat deed ik door het werken met Arts-based Research, een onderzoeksmethode die kunst als onderdeel van het proces inzet. Ik werd hierbij geïnspireerd door het werk van Patricia Leavy en Pim van Heijst. Zij benadrukken dat kunstonderzoek praktisch relevant moet zijn en methodisch grondig, maar ook ethisch verantwoord. Voor Arts-based Research is dat laatste volgens Patricia Leavy anders dan gebruikelijk. Het gaat haar erom menselijke ervaringen op een sensitieve en multidimensionale wijze te portretteren. Daarbij zijn heldere afspraken van belang en moet een evenwicht worden bewaakt tussen de kunstzinnigheid van het object en de betrouwbaarheid van het onderzoek. Ook moet duidelijk zijn hoe de verhouding ligt tussen de onderzoeker en dat wordt onderzocht: Wiens stem horen we? In de film die we dadelijk zien speelt zich dit spanningsveld af. Ook speelt de esthetische dimensie een rol:

Lukt het de gevoelens en ervaringen van mensen zo dicht mogelijk te naderen en hen te raken en in beweging te brengen met levendige beschrijvingen vol sprekende beelden? Ik hoop dat de film dat bij jullie doet.

Lukt het de gevoelens en ervaringen van mensen zo dicht mogelijk te naderen en hen te raken en in beweging te brengen met levendige beschrijvingen vol sprekende beelden?

In mijn onderzoek werkte ik met docenten en leerlingen aan kunstopdrachten die hen uitdaagden hun ervaringen met kunstonderwijs creatief uit te drukken. Op het Vathorst College maakten leerlingen bijvoorbeeld een toneelstuk waarin ze speelden wat kunst voor hen betekent. Op het Floracollege maakten docenten en leerlingen kunstwerken die de betekenis van kunstonderwijs in hun leven op papier uitbeelden. Wat ik ontdekte, was dat dit proces hen dichter bij elkaar bracht – en bij zichzelf. Docenten werken in scholen vaak aan de opgelegde onderwerpen zoals het maken van de PTA’s. Zij spreken zelden over de kern van hun onderwijs, over persoonlijke idealen en drijfveren. Hun existentiële vragen en succesmomenten komen daardoor vaak niet aan bod. Het was voor de scholen dan ook moeilijk om de tijd vrij te maken die Arts-based Research vraagt.

De docenten in het Floracollege benadrukten na afloop hoe waardevol deze investering voor hen was. De meertaligheid van kunst, zo leerde ik, biedt de ruimte voor betekenisvolle reflectie waarin het hart zich uitspreekt. En zelfs ik, als onderzoeker, kon me niet langer beperken tot alleen observeren. Na iedere dag van observaties en interviews, vond ik mezelf terug in poëtische reflecties, waarin ik probeerde vast te leggen wat ik had gevoeld. Deze reflecties zijn een belangrijk onderdeel geworden van mijn onderzoek – en misschien, wie weet, deel ik die op een later moment nog eens.

Zelfs ik, als onderzoeker, kon me niet langer beperken tot alleen observeren. Na iedere dag van observaties en interviews, vond ik mezelf terug in poëtische reflecties, waarin ik probeerde vast te leggen wat ik had gevoeld.

De Handen en Voeten – Herverbinden

We zijn aangekomen bij een derde dimensie. Wetenschap en kunst zijn prachtig, ze raken uiteindelijk een diepere kern, de menselijke drijfveer om verbonden te zijn. Verbonden met jezelf, met anderen, en met de wereld om je heen. Vanuit het hoofd komen we nu door het hart bij onze handen en voeten.

Kunstvakken onderscheiden zich van veel schoolvakken doordat de verbinding met de wereld letterlijk met handen en voeten wordt gemaakt. Dat wat met een penseel, een ukelele, een dansvloer of attribuut wordt gedaan is een tastbare en directe verbinding met de omgeving. En dat doet wat met leerlingen. Dat heeft invloed in hoe zij zichzelf in de wereld beleven. Leerlingen drukken in de gesprekken en enquête uit dat zij daardoor rustiger worden, minder stress ervaren en meer motivatie hebben om naar school te gaan. In vrijwel geen enkel curriculum lees je als doelstelling dat kunstvakken bijdragen aan het welzijn van leerlingen, terwijl zij dat zelf juist als grote waarde benoemen. Dat is wat mij raakt.

Ik moet denken aan een leerling, Elze van Hout. Zij schreef in de tijd dat de leerlingen wegens corona thuis zaten, dat zij geen last hebben van een leerachterstand, maar van een leefachterstand. Het is dagelijks nieuws dat we met die leefachterstand als maatschappij nog geen raad weten. In wat handen en voeten uitdrukken is volgens mij een diepere wijsheid af te lezen.

Tijdens mijn onderzoek raakte ik bijvoorbeeld geïnspireerd door het werk van Claudy Jongstra. Zij werkt met biologische wol, gekleurd met planten die ze zelf verbouwt. Ze is kunstenaar, herder, boer en activist ineen. Haar kunst is een symbiose tussen mens en natuur. Ze laat ons zien dat we niet losstaan van de wereld – dat we deel zijn van een groter geheel. En dat raakt me, want dat is wat de wereld volgens mij nodig heeft: herverbinding. Dat jonge mensen in aanraking met de wereld hun onbewuste drijfveren leren kennen.

Claudy Jongstra laat ons zien dat we niet losstaan van de wereld – dat we deel zijn van een groter geheel. En dat raakt me, want dat is wat de wereld volgens mij nodig heeft: herverbinding.

Dit idee van herverbinden zien we ook terug in het werk van mensen als Merlijn Twaalfhoven, die schrijft dat we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden. Of in het onderwijs van Sjef Drummen, waarin toetsen worden uitgesteld en het onderscheid tussen hoger en lager onderwijs wordt uitgebannen. Hun vraag is ook mijn vraag: wat heeft de wereld nu het meest nodig? Leerprocessen die gericht zijn op efficiëntie, op kant-en-klare antwoorden? Of leerlingen die zichzelf opnieuw kunnen uitvinden in verbinding met hun omgeving, die samen eigenwijs worden? Die, met de woorden van Biesta, volwassen in de wereld kunnen staan? Het antwoord van de scholen die ik onderzocht, wordt in de film duidelijk. Met name het antwoord van de leerlingen zelf. Daarom hebben zij het laatste woord, in de film en ook meteen daarna.

De Bonbon

Voordat we naar de film over mijn onderzoek gaan kijken, wil ik een laatste gedachte met jullie delen. Ik heb de bonbons nu alvast meegenomen. En niet zomaar bonbons – hele goede. Wanneer je straks een hap neemt, zul je de rijke smaak, geur en textuur proeven. Maar sta je dan stil bij alle ingrediënten die erin zitten? Bij de lange reis die elke specerij heeft afgelegd om in die bonbon terecht te komen?

De film die jullie zo dadelijk gaan zien, is net als deze bonbons. Jaren werk, samenwerkingen, gesprekken – het zit allemaal in deze film. En net zoals bij een goede bonbon, kun je ervan genieten zonder alles te doorgronden. Op de website van Onderzoeksgroep Muziek in Onderwijs van Hogeschool Leiden vind je naast deze film ook het verslag van mijn onderzoek. Daarin toon ik de ingrediënten en het recept van mijn bonbon, onze bonbons.

Als afsluiting gebruik ik graag een citaat van Judit Hódos, die ook in de film voorbij zal komen: "Kunst is bij ons zo bijzonder, omdat het zo gewoon is." En misschien denken sommigen van jullie straks, als jullie de film zien: "Daar is geen kunst aan." Maar dat is nu juist de kunst. Kunst in Onderwijs.

Dank jullie wel. Smakelijk!

Hier vind je de keynote van Evert Bisschop-Boele, die ook een keynote in Amersfoort verzorgde: Kunst in onderwijs, in briefvorm: ‘Eerst maar eens gewoon kijken en luisteren...'

Hier vind je de film Kunst in Onderwijs