Korczak en kinderen in oorlogstijd

11 april 2022

De verschrikkingen van de oorlog komen dagelijks voorbij. Toen de Poolse kinderarts en weeshuisdirecteur Korczak in de Eerste Wereldoorlog als militair arts was opgeroepen en hij dienst deed in Kiev schreef hij dat de grootste slachtoffers van de oorlog altijd de kinderen zullen zijn. Zelfs als zij niet gedood worden, dragen zij het leed en de trauma’s hun leven lang met zich mee. In de moeilijke periode die Korczak met zijn weeskinderen in het ghetto van Warschau doorbracht, deed hij er alles aan om de kinderen in die erbarmelijke omstandigheden altijd hoop te geven. Arie de Bruin vertelt ons meer hierover.

In de loop van zijn leven heeft Janusz Korczak zelf diverse oorlogen meegemaakt. Al op vrij jonge leeftijd werd hij opgeroepen om als militair arts deel te nemen aan de Russisch-Japanse oorlog in Mantsjoerije, een gebied in het oosten van Siberië. Ook in de Eerste Wereldoorlog moest hij opnieuw in het leger als militair arts, nu in het Poolse leger. Hij werd gelegerd in het tegenwoordige Oekraïne. Hij was toen al gestart met het weeshuis Dom Sierot in Warschau en moest dat dus achterlaten onder de hoede van zijn directe medewerkster Stefa Wilczynska, de moeder van het weeshuis.

In beide oorlogen werd hij geconfronteerd met onnoemelijk leed, niet alleen van de militairen, maar vooral ook van de burgerbevolking. Hij schrijft in zijn herinneringen o.m. dat de grootste slachtoffers van de waanzin van de volwassenen juist de kinderen zijn. In de Eerste Wereldoorlog gaat hij zich dan ook bewust inzetten om het leed voor kinderen in Kiev te verzachten. Hij krijgt contact met Maryña Falska, met wie hij later in Warschau opnieuw een weeshuis opricht: Nash Dom.

In die periode begint hij met het schrijven van het eerste deel van "Hoe houd je van een kind?". Hij schrijft daarin onder meer:

‘Hoe wil je een kind het leven in begeleiden met de overtuiging dat alles juist, rechtvaardig, verstandelijk beredeneerd en onveranderlijk is? In de pedagogische theorie vergeten wij dat wij het kind niet alleen dienen te leren de waarheid in ere te houden, maar ook moeten leren de leugen te herkennen; we moeten het niet alleen leren lief te hebben, maar ook te haten; niet alleen respect te hebben, maar ook te verachten, niet alleen leren zich te schikken, maar ook verontwaardigd te zijn; niet alleen leren zich te schikken, maar vooral ook om zich te verzetten en in opstand te komen!’

We moeten niet doen alsof de wereld alleen maar mooi is voor kinderen. Ook zij ervaren in allerlei situaties de gebrokenheid van ons bestaan, ook zij kennen angst, ook zij lijden.

En dan schrijft hij: ‘Een kind kan verschrikkelijk eenzaam zijn in zijn lijden. Een kind wil ernstig genomen worden, verlangt vertrouwen, aanwijzingen en raadgevingen.’ En verder: ‘Het verlangt slechts dat de last niet te zwaar weegt, dat zijn schouders die last kunnen dragen, dat het begrip zal vinden wanneer het in onzekerheid verkeert, wanneer het uitglijdt of wanneer het vermoeid blijft staan om naar adem te happen.’

‘Wie leert de jeugd welke compromissen van levensbelang zijn in het leven en welke je kunt vermijden en voor welke prijs, welke pijnlijk maar niet krenkend zijn, en welke demoraliserend? Wie wijst hen op grenzen?’

‘Het is een illusie dat je anderen altijd kunt overtuigen en dat je alles recht kan zetten…’

In de moeilijke periode die hij met de kinderen in het ghetto van Warschau doorbracht, deed hij er alles aan om de kinderen in die erbarmelijke omstandigheden altijd hoop te geven. Samen met hen maakte hij muziek- en theatervoorstellingen en droomde met hen van een wereld van vrede. Enige weken voor zij werden weggevoerd, studeerden zij een toneelstuk in waarin een ernstig zieke jongen zich voorbereidt op zijn dood. Zo leidde hij de kinderen naar het onvoorstelbare lot dat hen te wachten stond.

Dit artikel is met toestemming overgenomen uit Bulletin 2022/1 van de Janusz Korczak Stichting en geschreven door Arie de Bruin.