Femke Kaulingfreks beschouwt jongeren als experts: ‘Niet meer participatie van de soort waaraan we nu gewend zijn.’

16 maart 2023

We mogen meer oog hebben voor machtsongelijkheid, zeker als het om jongeren gaat. De Braziliaanse pedagoog Paulo Freire kan ons daarbij goede diensten bewijzen in deze gepolariseerde tijden, vindt bijzonder hoogleraar Femke Kaulingfreks. Ze koos dit als thema voor haar Movisie-participatielezing op 20 april 2023. ‘Ik denk dat veel jongeren geen behoefte hebben aan meer participatie van de soort waaraan we nu gewend zijn, waarbij volwassenen de spelregels bepalen en jongeren op hun voorwaarden mee mogen doen.’

Politiek filosoof en antropoloog Femke Kaulingfreks werd begin 2023 benoemd tot bijzonder hoogleraar op de Wibautleerstoel aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Ze is daarnaast lector Jeugd en Samenleving bij Hogeschool Inholland in Amsterdam, een functie die ze sinds 2018 vervult en van waaruit ze zich veelvuldig liet horen in het publieke debat. Vaak met als invalshoek hoe jongeren kijken en denken.

Kaulingfreks stelt in dit artikel – waarvoor Movisie toestemming gaf - dat kansengelijkheid en toekomstperspectief voor jongeren niet gebaat zijn bij meer participatie, maar bij ruimte voor eigenwijsheid en strijdvaardigheid. Door een 'pedagogiek van solidariteit' te ontwikkelen kunnen sociale (jeugd)professionals bijdragen aan een opvoeding tot eigenwijsheid én letterlijk en figuurlijk ruimte creëren voor de belangen van jongeren.

Speelruimte

Daarmee plaatst Kaulingfreks de inzichten van Paolo Freire, grondlegger van de kritische pedagogiek, in een eigentijds perspectief. Ze verkent hoe we kunnen streven naar wederzijdse steun en betrokkenheid, in relaties waarin jonge mensen zich vrij kunnen uitdrukken en tegenmacht kunnen organiseren. Van beleidsmakers vraagt dit de moed om de eigen randvoorwaarden, taal en ervaringen van jongeren én (jeugd)professionals als uitgangspunt te nemen. Jongeren en hun pedagogische bondgenoten verdienen 'speelruimte' om mee vorm te geven aan een inclusieve en rechtvaardige samenleving.

In coronatijd hield Femke Kaulingfreks premier Rutte voor: rellende jongeren wegzetten als ‘losgelagen idioten’ is kortzichtig. In een voor haar typerend betoog stelde ze: ‘We moeten ons serieus verhouden tot hun belevingswereld en sociale context.’ Veel van haar onderzoek gaat erover dat we dat veel te weinig doen.

We moeten ons serieus verhouden tot hun belevingswereld en sociale context.''

Weinig vertrouwen

Jongeren hebben weinig vertrouwen in de overheid, merkt Kaulingfreks op. Maar waar komt dat wantrouwen precies vandaan? ‘Een grote gemene deler is dat jongeren het gevoel hebben dat de overheid wel beslissingen neemt over hun leven, maar dat de mensen van de overheid die dat doen geen zicht hebben op hoe hun leven eruitziet. Dat ze er geen gevoel bij hebben en zelf geen vergelijkbare ervaringen hebben, maar wel een vooropgezette agenda.’

‘Een goed voorbeeld is een burgemeester van een grote stad die in coronatijd in gesprek zou gaan met jongeren op een mbo. Die burgemeester bleek vooral te zijn gekomen om de mbo’ers ervan te overtuigen dat ze zich moesten laten vaccineren. Later stond er een jongen op die zei: “Het is altijd hetzelfde liedje, dan komen we opdraven omdat een politicus zegt naar ons te willen luisteren, maar dan blijkt die politicus weer te komen vertellen wat wij moeten doen.”

Die burgemeester kwam met waarschuwingen en voorschriften: “Als je je niet laat vaccineren, kan je oude oma of buurvrouw ook ziek worden.” Voor de zorgen van de jongeren was heel weinig ruimte in het gesprek, bijvoorbeeld dat ze door de avondklok niet meer konden sporten en dat ze ook wantrouwig waren over de bijwerkingen van een vaccinatie.’

Afgehaakte jongeren?

Kaulingfreks verzet zich tegen het idee dat jongeren afhaken, omdat ze vaak niet stemmen. Zij ziet het anders: jongeren zijn afgehaakt van de politiek als formeel systeem, maar maken ze zich wel heel druk over maatschappelijke thema's. 'Een jongere zei in een interview met een collega van mij bijvoorbeeld: “Politiek interesseert mij helemaal geen klap, boeit me niks, dat gaat niet over mij. Ik ben met hele andere dingen bezig.” Hij bleek hiphopmuziek te maken, en toen hij wat van zijn teksten liet zien, bleken die allemaal over maatschappelijke thema’s te gaan: de wooncrisis, racisme, waarom Mandela een voorbeeld is… Maar die jongere zei: “Dit is toch geen politiek, dit is wat ik vind.”’

‘Jongeren zijn afgehaakt van politiek als formeel systeem, maar maken zich wel druk over maatschappelijke thema’s’

Experimenteerruimte

Geen participatie, maar wel ruimte voor eigenwijze jongeren, betoogt Kaulingfreks. ‘Ik denk dat veel jongeren geen behoefte hebben aan meer participatie van de soort waaraan we nu gewend zijn, waarbij volwassenen de spelregels bepalen en jongeren op hun voorwaarden mee mogen doen. Dan denk ik aan jongerenraden die vaak volgens een heel formeel format vergaderen en vooral worden gevraagd om te reageren op plannen van beleidsmakers die al af zijn, en waar enkel nog wat kanttekeningen bij te plaatsen zijn. Of aan projecten waarbij jongeren hun eigen verhaal mogen delen ter inspiratie van professionals en beleidsmakers, terwijl ze niet als gelijkwaardige partner worden beschouwd als er beslissingen moeten worden genomen die impact hebben op hun leefwereld.’

‘Ik liep daar zelf ook even tegenaan toen we samen met Movisie bedacht hadden dat er tijdens mijn Participatielezing ook jongeren met hun eigen ervaringsverhalen aan het woord zouden komen. Mijn collega’s zeiden toen: ‘Dan doe je precies wat je nu juist zo bekritiseert aan al die formele participatietrajecten. Dan zet je jongeren in ter illustratie om je eigen punt te maken, en ook nog in een setting – een lezing met publiek en een panel – die volwassenen goed past, maar die niet door jongeren zelf is bedacht.’

‘Jongeren hebben behoefte aan een heel ander soort participatie. Aan ruimte om de samenleving écht mee vorm te geven. Dat vraagt dat je als professional uit je rol van expert stapt die voorschrijft hoe het moet, dat je experimenteerruimte creëert. Dat vergt moed, want je weet niet waar het op uit gaat draaien. Het is onverwacht en spannend. Dus ik wil zeker wel met jongeren in gesprek, maar dan als zij ook als expert worden beschouwd.’

Moeilijke gesprekken

Als de inzet of uitkomst strijdig is met je doelen als professional, kan dat volgens Kaulingfreks soms ongemakkelijk zijn. 'Laatst annuleerde Pakhuis de Zwijger een klimaatdebat, omdat activisten het wilden hebben over de vraag of geweld is toegestaan bij klimaatacties. Ze riepen niet op tot geweld en publiceerden een verklaring waarin ze stelden zelf geweld af te keuren, maar ze wilden wel het ongeduld en onbehagen van met name jongeren bespreken over de traagheid waarmee de klimaatcrisis wordt aangepakt. Dat soort moeilijke gesprekken moet je juist aangaan met jongeren.’

Grenzen trekken

Pakhuis de Zwijger wil elke vorm van geweld uitsluiten en dus ook de mogelijkheden daarvan niet bespreken. ‘Maar ik denk dan: het hoort ook bij die experimenteerruimte dat je het gesprek aangaat over schurende thema’s, zoals over activisten die zich aan schilderijen in musea vastlijmen, of andere sabotageacties ondernemen. En dat je het met elkaar gaat hebben over wat je wel en niet geoorloofd vindt, en waaróm, over je morele principes.’

‘Ik denk wel dat je in dat gesprek als professional altijd zelf stelling moet nemen. En dat je je eigen democratische waarden naar voren moet brengen. Dus als er uitsluiting optreedt – met geweld of zonder geweld – dan zou ik daar wel een grens trekken. Maar je kan het niet voor jongeren bepalen, je moet er wel het gesprek met ze over aangaan.’

‘Vergelijk het met drugsgebruik. Je kan wel zeggen “geen drugs”, maar dan zeggen ze: “Ja goed” en doen ze het stiekem. Juist met jongeren werkt dat niet, experimenteren en grenzen opzoeken hoort bij ze. Je kan wél zeggen: “Ik wil dat je geen drugs gebruikt om deze redenen; wat vind jij daarvan?” Experimenteren met extreme opvattingen hoort bij de ontwikkeling van jongeren, door grenzen op te zoeken leer je jezelf kennen en denk je na over je positie in de samenleving. De pedagoog moet dat proces begeleiden, kritische vragen stellen en jongeren een spiegel voor houden. Zodat ze zelf ook kritisch gaan denken.’

‘De pedagoog moet mensen bewust maken van de expertise die ze al hebben’

Iedereen heeft expertise

Hoe past de Braziliaanse pedagoog Paulo Freire volgens Kaulingfreks hierin? ‘Wat ik interessant vind aan zijn werk is dat hij in de context van leerprocessen niet uitgaat van experts die onwetende mensen kennis moeten meegeven. Hij heeft een heel democratisch idee over expertise: iedereen heeft expertise, namelijk de expertise van je ervaring. Wat je meemaakt in je leven maakt jou expert van je eigen bestaan. Het is de taak van de pedagoog om mensen bewust te maken van de expertise die ze eigenlijk al in huis hebben. En hoe ze die in kunnen zetten om hun eigen maatschappelijke positie te versterken. Dat vind ik mooi. Ook zijn machtsanalyse spreekt me aan. Die kunnen we goed gebruiken in tijden van polarisatie en kansenongelijkheid, waarin veel machtsongelijkheid zit. Met je expertise en kritisch denkvermogen kun je je volgens Freire inzetten voor emancipatie. Daarmee kun je in opstand komen tegen machtsongelijkheid, dat mogen we wel wat meer op de voorgrond gaan zetten.’

Participatielezing 2023

De Movisie Participatielezing vindt voor de zesde keer plaats. Het is op donderdag 20 april 2023 in Amsterdam. De Participatielezing iwordt opgenomen en is later terug te kijken.

Praktische informatie

• Datum: donderdag 20 april 2023
• Locatie: Tolhuistuin, IJpromenade 2, 1031 KT Amsterdam
• Tijd: 14:30 – 17:30. Inloop vanaf 14:30. De Participatielezing begint om 15:00 en eindigt om 17:00 met aansluitend een borrel.
• Toegang: gratis
• Meld je aan voor de Participatielezing

Lees meer over de Participatielezing

Kaulingfreks publiceerde onder meer het boek Straatpolitiek (2017) en was redacteur van Sociaal weerwerk, maatschappelijke betrokkenheid in zorg en welzijn (2021), het jaarboek van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.

Marcel Ham is auteur van dit artikel. Hij is programmamaker bij Movisie & hoofdredacteur van  www.socialevraagstukken.nl