Ex-Nihilo in 15 minuten: ‘Wat beweegt een mens wanneer kaders wegvallen en alles wat je gewend bent te doen, te betwijfelen valt.’

3 december 2019

Jetske Osterthun is met studenten theaterdocent bij ArtEZ op ontdekkingsreis. In de onderwijswijsmodule ex-Nihilo - waarover NIVOZ-collega Rob van der Poel eerder zijn ervaringen deelde - wordt naar het niets gekeken, naar het begin, naar beweging en scheppingskracht, naar ik en wij. En wat dat betekent voor leren, voor onderwijs en voor jou als docent. Jetske – officieel gastdocente in de module - zet de beweging stil en dempt het licht. Dit is jouw begin, zegt ze. Ex-Nihilo in 15 minuten. Haar ervaring.

Terwijl ik studio 5 binnenloop weet ik dat het gaat beginnen. Er hangt zo’n sfeertje. Het is niet per se leuk wat ik ga doen, maar ik heb het vaker gedaan en de afloop is meestal wel leuk. ‘Alles is lesmateriaal, ook mijn didactiek, dus kijk of je af en toe met twee brillen tegelijk kan kijken.’

Ik vertel wat het doel is van de middag en maak daarbij het onderscheid tussen formatief en informatief leren. ‘Na een oefening zullen we samen zelf ‘kennis aanmaken’ op basis van de individuele ervaring. In de individuele ervaringen zullen we samen dynamieken opsporen en deze eventueel vergelijken met bestaande theorieën en modellen uit de psychosynthese en het creatieproces.’

Na deze korte uitleg vraag ik Rob het lichtknopje uit te doen en zeg ik tegen de studenten: 'Dit is jouw begin.' In een klap klopt mijn gevoel met de stemming die er hangt. Dit is wat er in de lucht hing. Hier leek alles op uit.

Al snel worden de eerste signalen van verontwaardiging, ongemak en wispelturigheid zichtbaar bij alle aanwezigen. Schuifelend, twijfelend maar in volkomen stilte, borrelt ieder op zijn eigen plek naar een soort van creatief kookpunt toe. Ieder heeft zijn eigen omgang met het toenemende besef dat het aan hen is. Terwijl buiten alles donker werd, zie je hoe er in de binnenwereld een zoeklicht voorzichtig alle oordelen, ideeën en twijfels af gaat, op zoek naar houvast. De eerste neigingen en reacties tekenen op hun gezicht. Even kost het me moeite de sfeer niet persoonlijk te nemen en te beseffen dat ik wel ‘schuldig’ ben, maar niet ‘slecht’. Een voor een zie ik de studenten - zachtjes of hardhandig - geconfronteerd met wat zich afspeelt op die momenten dat alles wegvalt.

Het lijkt triviaal, ogenschijnlijk onbelangrijk, onzinnig ook wat we aan het doen zijn. Maar voor mijn ogen verandert dat wat onbenullig en een menselijke nederlaag lijkt, naar pure poëzie. Ex-Nihilo in 15 minuten. In geen enkele setting krijg je meer te zien over wat een mens beweegt dan wanneer er bewust of onbewust kaders wegvallen en alles wat je gewend bent te doen, te betwijfelen valt.

Het lijkt triviaal, ogenschijnlijk onbelangrijk, onzinnig ook wat we aan het doen zijn. Maar voor mijn ogen verandert dat wat onbenullig en een menselijke nederlaag lijkt, naar pure poëzie.

Naar verloop van tijd lijkt het alsof de eerste neigingen aan kracht verliezen en ontstaat er een organisch geheel van bewegingen. Als een soort dans waar ieder zijn eigen plek in heeft. Er naar mogen kijken is van grote schoonheid. Schimmen in het donker, kijkend naar een muur met enkele witte vellen papier.  Statig, waardig, alsof dat vertegenwoordigde waar ze de rest van hun leven aan zullen wijden.

Zoals in elk ‘niets’ voorzichtig contouren zichtbaar worden en zaken of situaties om aandacht gaan vragen, zo vormen de citaten die ik op de muur plakte, een pleisterplaats. Even op onderzoek, dan weer een plek van houvast in deze zee van mogelijkheden. Het is een schouwspel wat me doet denken aan de tijd van de Griekse mythen. Een soort rituele plechtigheid. De muur wordt een projectiescherm voor hun impulsen, voor de mooiste gedachten en blijkt een mogelijkheid om te communiceren zonder de stilte te verbreken.

De cirkel waarin we zitten en zijn begonnen, wordt een plek voor bezinning, waar ze zonder pardon de effecten van hun (wel of niet-) handelen in hun schoot geworpen krijgen. Om vervolgens weer te wachten op de volgende impuls.

Want gewoon praten doet niemand. Zonder één enkele regel is een hele groep mensen onderhevig aan de natuurlijke wetten van Het begin. Een soort heilige stilte, noemt Elsbeth het later. Zoals je in een kamer van een pasgeboren babytje of stervende ook niet hard gaat praten

Als er tien minuten verstreken zijn, vraag  ik ze even stil te staan op de plek waar ze zijn en de ogen te sluiten. Wat heb je jezelf zien doen? En wat is hier gaande? En, is dit wat je wilt? Wéér vijf minuten later is het klaar. Onder begeleiding van muziek, die net zo tergend als gezellig is, verzinken we met z’n allen in de laatste vijf minuten reflectie.

Als het licht eenmaal is aangegaan, is het als na een mooie theatervoorstelling. Even blijft het stil. Langzaam begint iedereen weer te komen op de plek van waaruit hij gewend is te kijken naar wat er gebeurt. In anderhalf uur die er volgt probeer ik voorzichtig de blik met elkaar verder te openen, steeds meer beschouwend te kijken en zo te benoemen wat zich heeft afgespeeld.

Zien ze iets in de wijze waarop ze in deze situatie reageerden terug in andere ‘nieuwe omstandigheden’ of ‘beginnen van iets?’ Is er herkenning?

Jetske Osterthun is gastdocente bij de onderwijsmodule ex-Nihilo. Ze werkt vanuit de ervaring en kennis rondom psychosynthese en biedt individuele- en groepsbegeleiding aan voor leiders en opleiders, in de omgang met verandering en vernieuwing, ook buiten het onderwijs. Dat doet ze vanuit haar bureau Blik-opener. Daarnaast  onderzoekt en schrijft ze over en in haar vakgebied.